Abstract:
کوچنشینان در طول سه هزار سال گذشته همواره نقش فعالی در امور سیاسی و پاسداری از مرزهای ایران به عهده داشتهاند. جامعه عشایری ایران در طی همجواری خود با جوامع روستایی و شهری دارای انواع تعاملات مسالمتآمیز و گاه خشونتآمیز بوده است. سران ایلهای جامعه عشایری در برانداختن و تشکیل حکومت-های پیشامدرن در ایران نقش مؤثری داشتهاند، تا آنجا که برخی محققان جامعه عشایری و نظام ایلی را یکی از موانع شکلگیری جامعه و دولت مدرن در ایران دانستهاند. تا قبل از تشکیل ارتش منظم، اصولا ساخت ارتشهای ایران به طور عمده به وسیله عشایر تأمین میشد. عشایر بدان سبب که گروه دائما مسلح بودند، علیرغم قبول تبعیت از مرکز و شاه، عامل مهم تجزیه قدرت سیاسی مرکز به شمار میآمدند. در این پژوهش ما با استفاده از رویکردی تحلیلی- توصیفی و با استناد و استفاده از منابع تاریخی دوره مورد مطالعه درصدد هستیم به این پرسش پاسخ مناسب دهیم که شیوه زندگی کوچنشینی و نومادیسم چگونه و به چه شکلی ساختار نظامی ایران را تحتالشعاع خود قرار داده است؟ ساختار ایلی ارتش ایران تا چه حد مانعی در برابر گذار به ارتش مدرن بوده است؟ فرض ابتدایی ما بر این است که از دوره صفویه تا اوایل پهلوی ساختار نظامی ایران به شدت متأثر از عناصر ایلی بوده و دولتهای دوره مورد مطالعه به دلیل ساختار ایلی جامعه آن دوران چارهای جز استفاده از این عناصر در ساختار نظامی خود نداشته-اند.
Machine summary:
ســران ایــل هــای جامعــۀ عشــایری در برانــداختن و تشــکیل حکومت های پیشامدرن در ایران نقش مؤثری داشته اند، تا آنجا کـه برخـی محققـان جامعـۀ عشایری و نظام ایلی را یکی از موانع شکل گیری جامعه و دولت مدرن در ایـران دانسـته انـد (عبداللهی ، ١٣٨٦: ٢٠).
صفی نژاد نیز در دو مقاله ، اولی با عنوان «شیوه های اخذ مالیات در مناطقی از عشـایر لرنشـین ایـران »١ و دیگـری بـا عنـوان «سـاختار اجتمـاعی عشـایر ایـران »٢ بـه بررسـی شـیوة زنـدگی کوچ نشینی پرداخته ، اما این آثار بیشتر ساختار اجتماعی ایلات را هدف خود قرار داده و در آن به اثر نومادیسم بر ساختار نظام ایران پرداخته نشده است .
درمجموع ، دربارة ایلات و عشایر در عهد صفوی می توان چنین گفـت کـه ایـلات ایـن دوره ، به عنوان مؤثرترین گروه های اجتماعی اثرگذار در تحولات سیاست و قدرت ، در این دورة تاریخی ایفای نقش می کردند.
دولت صفوی که خود حاصـل اتحـاد تعـدادی از ایـن ایلات در قالب قزلباش ها بود، هرچند در دوران سلطنت شاه عباس کبیر و انتقـال پایتخـت از آذربایجــان ، یعنــی خاســتگاه ایلیــاتی خــود، بــه اصــفهان و همچنــین تشــکیل ارتــش ثابــت مواجب بگیر تلاش کرد پایه های دولت را بر دیوان سالاری استوار کنـد، قـدرت و جمعیـت درخورتوجه جامعۀ ایلیاتی امکان تحقق این هدف را بعد از مرگ شـاه عبـاس از بـین بـرد و حتــی برخــی از سیاســت هــا چــون ایجــاد اتحادیــه هــای جدیــد ایلــی ، جابــه جــایی عشــایر، پراکنده سازی ، کوچ اجبـاری و رویـاروی کـردن برخـی ایـلات بـا یکـدیگر، ناخواسـته بـه استمرار قدرت ایلی در ایران کمک کرد.