Abstract:
مکان و موقعیت استقرار مساجد جامع در شهر و چگونگی ارتباط و همجواری آنها با سایر فضاهای مهم شهری مانند دارالاماره، بازار و آرک و همچنین نحوه قرارگیری کف مسجد نسبت به محوطه پیرامون آن، موضوع این پژوهش است. اهمیت این موضوع در این است که اغلب بهنظر می رسد رابطه مسجد جامع با سایر فضاهای شهری در شهرهای اسلامی همانند و یکسان بوده است؛ درحالی که چنین نیست. هدف از این تحقیق، بررسی موقعیت مسجد جامع در شهر و رابطه آن با سایر فضاهای مهم شهری است. پرسش پژوهش آن است که مسجد جامع در چه نقاطی از شهر و در چه ارتباطی با سایر فضاهای مهم شهری مانند دارالاماره، بازار و آرک ساخته می شد و رابطه آن با بافت همجوار خود چه بود. مبانی نظری تحقیق بر این نکته استوار است که چگونگی استقرار مسجد جامع در نسبت با سایر فضاهای مهم شهری، از عوامل و پدیده هایی مانند ویژگی های محیط طبیعی، کارکرد اصلی شهر و بعضی از ویژگی ها و ساختار نظام دیوانی تاثیر پذیرفته است. روش تحقیق، تاریخی- تفسیری است و جامعه آماری آن، بعضی از شهرهای جهان اسلام را دربرمی گیرد. نتایج نشان می دهد بسیاری از مساجد جامع نخستین، در شهرهای تازه ساز در قرن های نخست هجری قمری در نزدیکی دارالاماره ساخته می شدند. رابطه مسجد جامع با آرک در بعضی از موارد به شکلی بود که جامع در بیرون آرک، اما با فاصله ای گاه اندک از آن قرار داده می شد.
Machine summary:
مساجد جامع را میتوان مهم ترین فضای آیینی- اجتماعی در جهان اسلام دانست که در دوران گذشته ، افزون بر اهمیت آیینی و مذهبی آن ، به عنوان مکانی برای برگزاری نماز جمعه - که یکی از نمازهای بسیار مهم است - از جنبۀ اداری، دیوانی، آموزشی و اجتماعی نیز اهمیت داشت ؛ زیرا در قرون نخستین هجری، بسیاری از فعالیت های دیوانی و آموزشی درون مسجد جامع یا در نزدیکی آن انجام میشد و در بعضی از جوامع مهم ، احکام بعضی از صاحب منصبان خوانده میشد و کار آن ها رسمیت مییافت ؛ چنانکه در قرن چهارم هجری، حکم انتصاب بعضی از قضات مهم در جامع الازهر قاهره خوانده میشد (متز، ١٣٦١: ١٦٧).
افزون بر این نکته که آن را میتوان دلیل اصلی و مهم همجواری دارالاماره و مسجد جامع دانست ، بعضی پژوهشگران به چند نکتۀ دیگر اشاره کرده اند که یکی از آن ها مربوط به حادثه ای است که در سال هفدهم هجری و در زمان حکومت سعد بن ابیوقاص از طرف خلیفۀ دوم بر کوفه روی داد و در آن ، دزدی توانست با سوراخ کردن دیوار دارالاماره ، اموال بیت المال را سرقت کند.
در دورة تیموریان ، برای اهمیت بخشیدن به فضای معماری مساجد جامع و بعضی از دیگر فضاهای آیینی و مهم - که با طراحی یکپارچه و اندیشیده شده ، به ویژه در نواحی شرقی ایران ساخته میشدند- فاصله ای حداقل به اندازة یک معبر بین بافت شهر و ساختمان قرار میگرفت .
, Corporation of Books Translation and Publication, Tehran.
, Publication of Islamic Guidance and Culture Ministry, Tehran.
N. , 2008, Antiquated Mosque of Shiraz, Translated by: Afra Bank, Art Academy Publication, Tehran.