Abstract:
ازجمله نتایج رقابت ژئوپلیتیکی«بازی بزرگ»، تجزیهی سرزمینهای تاریخی ایران بزرگ و تحدید مرزهای ایران جدید در جناح شرقی و جنوبشرقی بود. این وقایع در دورهی ژئوپلیتیک استعماری و همزمان با دورهی حکومت قاجاری بهوقوع پیوست. موقعیت حاشیه ای جنوبشرق، همجواری آن با هندوستان، محدودیتهای جغرافیای طبیعی و تمایزات جغرافیای انسانی آن بههمراه پیشزمینه های تاریخی و حکمرانی حکومتهای محلی مدعی و نیمهمستقل، این بستر جغرافیایی را مستعد تاثیرپذیری از رقابتهای ژئوپلیتیکی کرد. هنگامی که در یک ظرف فضایی زیرملی زمینه ها برای تاثیرپذیری از رقابتهای ژئوپلیتیکی و بازیگران فراملی فراهم است، این وظیفه حکومت است که با عملکرد صحیح خود در قبال ظرف فضایی و بازیگران جهانی، منطقهای و محلی، رقابتهای ژئوپلیتیکی تاثیرگذار بر آن را مدیریت کند. در جریان رقابتهای ژئوپلیتیکی قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم این نقش برعهدهی حکومت قاجاری گذاشته شده بود. این پژوهش با رویکردی تاریخی ضمن کنکاش رقابتهای ژئوپلیتیکی تاثیرگذار بر جنوبشرق ایران بزرگ و زمینه ها و بستر جغرافیایی ـ تاریخی این ظرف، به ارزیابی عملکرد حکومت قاجاری در قبال جنوبشرق و رقابتهای تاثیرگذار بر آن پرداخته است. یافته های پژوهش نشان داد که علاوهبر بسترهای جغرافیایی و تاریخی جنوبشرق، ضعفهای ساختاری، شناختی و عملکردی حکومت قاجار عامل زمینه ساز دیگری برای تاثیرپذیری جنوبشرق ایران بزرگ از رقابتهای ژئوپلیتیکی و درنتیجه تجزیهی سرزمینهای تاریخی ایران و شکل گیری مرزهای شرقی و جنوبشرقی ایران جدید شد.
Machine summary:
"این سیاستها و سناریوها از تنوع خاصی برخوردار بودند که موارد زیر از جمله آنها است: سیاست جلب دوستی و همکاریبا ایران و برخی حکومتهای محلی،رویارویی مسلحانه و جنگ با ایران(ماجرایهرات)،تلاش برای روی کار آوردن مهرههای دستنشانده در مناطق همجوار با هندوستان(رویکار آوردن شاهشجاع درافغانستان)،ایجاد و حمایت از شورشها و حرکات تجزیهطلبانه(مانند حمایت از سرکشی آقاخان در جنوب شرق ایران)،ایجاد کشور حائل بین هندوستان و روسیه و ایران(ایجاد افغانستان)،تقسیم مناطق تاریخی ایران و تحمیل حکمیتهایمرزی بر ایران(حکمیتهای گلداسمید،هولدیچ،و ماهون).
مهمترین وقایع و سناریوهای ژئوپلیتیکی تأثیرگذار بر جنوب شرق ایران در دورهی حکومت قاجاری عبارتاند:از*عهدنامه پاریس و ایجاد کشور حائل افغانستان(تجزیهی خراسان بزرگ)؛ *حکمیتهای مرزی صورتگرفته در شرق و جنوبشرقی ایران توسط کمیسیونرهای بریتانیایی(تجزیهیسیستان و بلوچستان بزرگ و تقسیم قوم بلوچ بین سهکشور)؛ *قرارداد 1907 و تقسیم ایران به مناطق نفوذ انگلستان و روسیه و بیطرف؛ *رقابت بر سر نفوذ،کسب امتیاز،منافع،منابع و تأثیرگذاری بر تحولات سیاسی دورنی ایران و جنوب شرقی ایران؛*جنگ جهانی اول و اشغال قسمتی از بلوچستان ایران به دست انگلیسیها.
حکومت قاجاری به عنوان یکحکومت سنتی کمترین اطلاعات را از قلمرو درونی خود داشت و اطلاعات و شناختآن از ظرف فضایی جنوب شرقی ایران بسیار کم و ناچیز بود و بهطور قطع و با توجه به اسناد تاریخی میتوان گفت کهاطلاعات و شناخت حکومت مرکزی از جنوب شرقی ایران بسیار کمتر از مأموران بریتانیایی بوده است."