چکیده:
ﺟﺎﺑﺮی، ﺑﺮای رﻳﺸﻪﻳﺎﺑﻲ ﻋﻠﻞ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎی ﻋﺮب، ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎی دﻳﻨﻲ و اﺟـﺰای ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ آنﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ و ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز ﺗﻌﺎﻟﻲ و اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤﺪن ﻋﺮﺑﻲ ــ اﺳـﻼﻣﻲ را، در ﻋﺼﺮ ﺗﺪوﻳﻦ، ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻋﺼﺮی ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎی اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﻣﺘﻦ ﻗﺮآﻧﻲ، در ﻗﺎﻟﺐ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ )ﻣﻌﻘﻮﻻت دﻳﻨﻲ( در ﻛﻨﺎر ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ )ﻧـﺎﻣﻌﻘﻮل دﻳﻨـﻲ(، ﺷـﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ. در ﻧﻈـﺮ ﺟـﺎﺑﺮی، ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ درونزا، ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺎل ﻣﻌﻘﻮﻻت دﻳﻨﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ، ﻣﺤﺼﻮل ﻣﺠﺎﻫـﺪت ﻋﻠﻤﻲ ﺟﻤﺎﻋﺖ اهلﺳﻨﺖاﻧﺪ و ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﻮد دﻳﮕﺮ ﻧﻈـﺎمﻫـﺎی ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ. ﺟﺎﺑﺮی ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ، از ﻣﻨﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ، ﻣﻐﺮب ﻋﺮﺑﻲ را از ﻣﺸﺮق ﻋﺮﺑﻲ ﺟﺪا ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺖ. از اﻳﻦرو، ﺑﻨﻴﺎدﻫﺎی ﺧﺮد ﻧـﺎب اﺳـﻼﻣﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ را در ﻏﺮب دﻧﻴﺎی ﻋﺮﺑﻲ ـ اﺳﻼﻣﻲ ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ و رﻳﺸـﻪﻫـﺎی ﻓﻠﺴـﻔﻪﻫـﺎی اﻟﺘﻘﺎﻃﻲ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل دﻳﻨﻲ را در اﻳﺮان )ﻣﺸﺮق ﻋﺮﺑﻲ( درﻧﻈﺮ ﻣـﻲﮔﺮﻓـﺖ. در ﻧﻈﺮ او راه ﺑﺮونرﻓﺖ از اﻧﺤﻄﺎط، ﺟﺪاﻳﻲ از ﻣﻌﺮﻓﺖﻫﺎ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی ﻣﺸﺮق ﻋﺮﺑـﻲ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺮد ﻧﺎب ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻐﺮب ﻋﺮﺑﻲ ﻗﺮون ﺷﺸﻢ ﺗﺎ ﻫﺸﺘﻢ، ﺗﺤـﺖ زﻋﺎﻣـﺖاﺑﻦ رﺷﺪ، اﺳﺖ. ﺷﺎﻛﻠﺔ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﻧﻘﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎی ﻓﻮق و ﻧﻴﺰ ﺑﺮرﺳﻲ و ﻧﻘﺪ ﻣﻮاﺟﻬﺔ او ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم، ﻫﻢﺳﺎنﭘﻨﺪاری اﻣﻮر ﻧﺎﻫﻢﺳـﺎن، ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ روش اﻳﻦﻫﻤﺎﻧﻲ در ﻧﺸﺎندادن اﺗﺤﺎد ﺗﺸﻴﻊ ﺑﺎ ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎی ﻏﻴـﺮ دﻳﻨـﻲ و اﻟﺘﻘـﺎﻃﻲ درﺟﻬﺎن اﺳﻼم، ﺑﻴﺮونﻧﻬﺎدن ﺗﻔﻜﺮات ﺷﻴﻌﻲ و اﻳﺮاﻧﻲ از ﮔﺮدوﻧﺔ ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎی اﺳﻼﻣﻲ، و ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﻲ از واﻗﻌﻴﺖﻫﺎی ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
اﭘﻴﺴﺘﻤﻮﻟﻮژی در دام اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژی ﺑﺮرﺳﻲ و ﻧﻘﺪی ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺎﺑﺪ اﻟﺠﺎﺑﺮی * ﻣﺤﻤﻮد ﺟﻨﻴﺪی ﺟﻌﻔﺮی ** ﺳﻴﺪﺳﻌﻴﺪ ﺟﻼﻟﻲ 1 ﭼﻜﻴﺪه ﺟﺎﺑﺮی، ﺑﺮای رﻳﺸﻪﻳﺎﺑﻲ ﻋﻠﻞ ﻋﻘﺐﻣﺎﻧﺪﮔﻲ دﻧﻴﺎی ﻋﺮب، ﮔﻔﺘﻤﺎنﻫﺎی دﻳﻨﻲ و اﺟـﺰای ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ آنﻫﺎ را ﺑﺮرﺳﻲ و ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎز ﺗﻌﺎﻟﻲ و اﻧﺤﻄﺎط ﺗﻤﺪن ﻋﺮﺑﻲ ــ اﺳـﻼﻣﻲ را، در ﻋﺼﺮ ﺗﺪوﻳﻦ، ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻋﺼﺮی ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎی اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﻣﺘﻦ ﻗﺮآﻧﻲ، در ﻗﺎﻟﺐ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ )ﻣﻌﻘﻮﻻت دﻳﻨﻲ( در ﻛﻨﺎر ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻏﻴﺮ اﺳﻼﻣﻲ )ﻧـﺎﻣﻌﻘﻮل دﻳﻨـﻲ(، ﺷـﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ.
اﻣﺎ ﺟﺎﺑﺮی ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﭘﺎی ﻣﻲﻓﺸﺎرد ﻛﻪ اﺧﺘﻼف ﺷﻴﻌﻪ و ﺳﻨﻲ، از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ، اﺧﺘﻼف دو ﻋﻘﻴﺪه ﻳﺎ دو ﻣﺬﻫﺐ در درون ﻳﻚ دﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ اﺧـﺘﻼف دو ﻧﻈﺎم ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن و ﻧﺎﻣﺘﺠﺎﻧﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آن دو )اﻫﻞ ﺳﻨﺖ( ﺑﺮ ﻛـﻼم و زﺑـﺎن و ﻧﻈﺎم ﻓﻘﻬﻲ درونزای دﻳﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻮرﻳﺖ ﻗﺮآن ﺗﻜﻴﻪ دارد و دوﻣﻲ )ﺗﺸﻴﻊ( ﺑﺮ ﺑﺎلﻫﺎی ﺗﻔﻜـﺮات ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل دﻳﻨﻲ، اﻋﻢ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﮔﺮاﻳﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻘﻮل و ﺣﺮاﻧﻲ و ﻫﺮﻣﺴﻲ و اﻳﺮاﻧﻲﮔﺮاﻳﻲ، ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺧﺮد ﻗﺮآﻧﻲ و ﻓﻠﺴﻔﺔ ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺟﺎﺑﺮی ﻳﮕﺎﻧﻪ راه ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﻧﻮﺷﺪن را، ﺑﺮای اﻧﺴـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ، ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻘـﻞ اﻧﺘﻘـﺎدی اﺑﻦ رﺷﺪ ﻣﻲداﻧﺪ، ﭼﺮاﻛﻪ در ﻧﻈﺮ او اﺑﻦ رﺷﺪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﻛﻤﺎل ارﺳﻄﻮﻳﻲ اﺳـﺖ و ارﺳـﻄﻮی ﺧﺎﻟﺺ را ﺻﺮﻓﺎ ﻣﻲﺗﻮان در آﺛﺎر او ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﻛﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺣﻖ ﻫﺮ ﻣﺘﻔﻜﺮی اﺳـﺖ ﻛـﻪ دل در ﮔﺮو اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﭘﻴﺶ از ﺧﻮد ﻳﺎ ﻫﻢﻋﺼـﺮش داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ، ﭼﻨـﺎنﻛـﻪ ﺑـﺮای ﻣﺤﻤـﺪ ارﻛﻮن، اﺑﻮﺣﻴﺎن ﺗﻮﺣﻴﺪی، ﻧﺼﺮﺣﺎﻣﺪ اﺑﻮزﻳﺪ، ﺣﺴﻦ ﺣﻨﻔﻲ، ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ، و اﺑﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﺸﻲ داﺷﺘﻨﺪ )ارﻛﻮن، 9831: 84؛ اﺑﻮزﻳﺪ، 0831: 895(، اﻣﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺎزﮔﺸـﺖ ﺑﻪ ﻳـﻚ ﻣـﺪل ﺧـﺎص از دﺳـﺘﮕﺎه ﻓﻜـﺮی اﻳـﻦ اﻧﺪﻳﺸـﻤﻨﺪان، ﻳـﺎ ﻃـﺮد دﻳﮕـﺮ ﻣﺘﻔﻜـﺮان و دﺳﺘﺎوردﻫﺎی اﺳﻼﻣﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ.