چکیده:
ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﻧﻔﻮس اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻫﻤﻮاره از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ دﻏﺪﻏﻪﻫﺎی ﻏﺎﻟﺐ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺧـﺪاﺑﺎور ﺑﻮده اﺳﺖ. ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﺻﻞ، اﮔﺮ ﻣﺪﻋﻲ ﺷـﻮﻳﻢ ﻫﻤـﺔ ﺗـﻼشﻫـﺎ و ﺗـﺄﻣﻼت ﻧﻔﺲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺔ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺣﻮزة ادﻳﺎن اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ، در اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ و ﺑـﺮای ﺗﺒﻴـﻴﻦ و ﺗﺜﺒﻴﺖ آن ﺑﻪﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ، ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﮔﺰاف ﻧﮕﻔﺘﻪاﻳﻢ. اﺑﻦ ﺳـﻴﻨﺎ و ﺗﻮﻣـﺎس ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان دو ﺗﻦ از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺘﺄﻟﻪ ﺗﻼش ﮔﺴﺘﺮدهای ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﻧﻔﺲ ﺑﻪﻛﺎر ﺑﺴﺘﻪاﻧﺪ. در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺑﺮآﻧﻴﻢ ﺗﺎ آرای آن دو را در ﺧﺼﻮص اﻳﻦ آﻣـﻮزة ﺣﻴﺎﺗﻲ و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ ادﻳﺎن وﺣﻴﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﺗﺒﻴﻴﻦ، ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ. ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺮای اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺎﭼﺎرﻳﻢ ﺗﺎ آرای ارﺳﻄﻮ را ﻧﻴﺰ، ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻓﻠﺴﻔﻲ آﻧﺎن، ﻛﻪ ﻧﻘﻄﺔ آﻏﺎزﻳﻦ و ﺳﭙﺲ ﻧﻘﻄﺔ ﺗﻔﺮق آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ، ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﮔﺬارﻳﻢ. اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ دو ﺑﺨﺶ اﺳﺖ: ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻔﺲ، ﻛﻴﻔﻴﺖ ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ ﺑﺪن و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺠﺮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺪﻣﺔ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﻧﺎﻣﻴﺮاﻳﻲ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺶ دوم ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ، ﺑﺮرﺳﻲ، و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺑﺮاﻫﻴﻦ و اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎی ﻧـﺎﻣﻴﺮاﻳﻲ ﻧﻔـﺲ از ﻣﻨﻈـﺮ دو ﺣﻜـﻴﻢ اختصاص داده میشود.
خلاصه ماشینی:
ﮔﺮﭼﻪ در ﺑﺪو اﻣﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺷﻴﺦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻌﻠﻢ اول را ﻛﺎﻣﻼ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ، وی در ﻛﺎرﺑﺮد ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﺼـﺮﻓﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ، زﻳـﺮا ﺻـﻮرت ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎی ﺟﻮﻫﺮی ﻛﻪ در ﻗﻮاﻣﺶ ﺑﻪ ﻣﺎده ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮری ﻛﻪ ﺑﺪون آن ﺣﻴﺎﺗﻲ ﻧﺪارد ﻣﻄﻠﻮب وی ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺑﻴﺎن ﺗﻔﺎوت ﻋﻘﻴﺪه ﺧﻮد ﺑﺎ ارﺳﻄﻮ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ: »ﻫﺮ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻤﺎل اﺳﺖ وﻟﻲ ﻫﺮ ﻛﻤﺎﻟﻲ ﺻﻮرت ﻧﻴﺴﺖ، ﻣﺜﻼ ﻧﺎﺧﺪا ﻛﻤﺎل ﻛﺸـﺘﻲ اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﺻﻮرت ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ و آنﭼﻪ از ﻛﻤﺎل ﻛﻪ ﻣﻔﺎرق ﺑﺎ ذات ﺷﻲء ﺑﺎﺷﺪ، درواﻗﻊ ﻧﻪ ﺻﻮرت ﻣﺎده و ﻧﻪ ﺣﺎل در آن اﺳﺖ، زﻳﺮا ﺻﻮرت ﻣﺎده ﺟﻮﻫﺮی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﻄﺒﻊ در آن و ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ آن اﺳﺖ« )ﻫﻤﺎن: 61(.
آﻟﺒﺮت ﻛﺒﻴﺮ ﺑﺎ اﻳﻦﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻧﻔﺲ از ﻫﻴﻮﻟﻲ و ﺻـﻮرت را ﻣـﺮدود ﻣـﻲداﻧﺴـﺖ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﺣﻘﻴﻘﻲ ﻧﻔﺲ را ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ داﻧﺴﺖ، اﻣﺎ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﺑﻬﺘﺮ از ﺗﻮﻣﺎس ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﭘـﻲ ﻧﺒﺮد1 ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮل ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ دو رأی دارد و ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗـﺎ اﺟـﺰای آن را از ﻫـﺮ ﺟﻬﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﺳﺎزد و در اﻳﻦﺑﺎره ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺼﺪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻔـﺲ را در ﺣـﺪ ذات ﺧـﻮد ﻛﻨﻴﻢ، ﺣﻖ را ﺑﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﺮﻋﻜﺲ اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻧﻔـﺲ از آن ﻟﺤـﺎظ ﻛـﻪ ﺻﻮرت ﺑﺪن اﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ، ارﺳﻄﻮ را ﺻﺎﺋﺐ ﻣﻲﺷﻤﺎرﻳﻢ«.
اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ در ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت ﻧﺎﻣﻴﺮاﻳﻲ و ﺟﺎوداﻧﮕﻲ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ دو ﺷﻴﻮه ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ: اول اﻳـﻦﻛـﻪ در ﺳﺎﻳﺔ ﺗﺒﻴﻴﻦ راﺑﻄﺔ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﻣﻲﭘﺮدازد ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺷﻴﻮه ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دو ﺑﻴـﺎن ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻣﺘﻔﺎوت ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از راه ﻋﺪم ﺗﻌﻠﻖ ذاﺗﻲ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺑﺪن و دﻳﮕﺮی ﺑﻪواﺳﻄﺔ ﻋﺪم ﻋﻠﻴﺖ ﺑﺪن ﺑﺮای ﻧﻔـﺲ ﺑـﺎ ﻋﻨﺎﻳـﺖ ﺑـﻪ ﻣﺒﺎﺣـﺚ ﻋﻠـﻞ ارﺑﻌـﻪ اﺳـﺖ.