چکیده:
نویسنده در مقاله حاضر، که بیش از دو دهه پیش به نگارش درآورده است، میکوشد
با روشن ساختن جنبههای مختلف مشارکت مردمی در تحقق انقلاب مشروطه آن را از جنبشهای
غیر اصیل که در خاورمیانه روی داده متمایز ساخته و در ردیف یکی از انقلابهای مهم
جهان به شمارآورد. وی نخست به تشریح موقعیت خاص ایران در قیاس با کشورهای نظیر مصر
و عثمانی میپردازد و از زمینههای موجود در ایران برای وقوع یک انقلاب مردمی سخن
میگوید. سپس به
اهمیت و نقش علما در جامعه ایران، بویژه به نقش آنان در مخالفت با نظام سیاسی موجود
که منجر به رهبری انقلاب مشروطه از سوی آنان شد، میپردازد. همچنین بر مترقی بودن
قانون اساسی مشروطه انگشت تأکید مینهد و در نهایت با بیان چگونگی وقوع قیامهای
مردمی در برخی از شهرهای ایران برای سرنگونی محمدعلی شاه که با کودتا به نظام نوپای
مشروطه پایان داده بود، بار دیگر از نقش مردم در بازگرداندن نظام مشروطه و سرنگونی
استبداد سخن میگوید.
خلاصه ماشینی:
"به شرایط مذکور باید موارد زیر را نیز افزود: رویگردانی قسمت اعظم طبقات حاکم، البته برخلاف انقلابهای اروپای غربی بیش از طبقة اشراف، طبقة مذهبی رویگردان شد؛ بیتوجهی کامل حکومت نسبت به نیازهای تجار و صاحبان حرف؛ عدم انجام اصلاحات لازم و ضروری در نظام مالی ناکارآمد و منسوخ؛ و درعین حال افزایش بسیار زیاد هزینههای دولتی که منجر به ورشکستگی عملی دولت گردید؛ عدم توفیق در ایجاد یک نظام اداری مطلوب و کارآمد از جمله نظام حقوقی مبتنی بر منافع طبقه متوسط و یا تشکیل ارتشی نیرومند؛ تأثیر بازرگانی غرب که موجب تضعیف تدریجی صنایع دستی و شروع کشاورزی تجاری شد و نیز منجر به بروز اختلافات جدید طبقاتی گردید؛ قشربندی اجتماعی و افزایش تنشها و کشمکشها؛ رشد انجمنهای مخالف و روشنفکر؛ شتاب بسیار برای گرفتن وامهای جدید؛ وجود صدر اعظم کهنهگرا و نامردمی به نام عینالدوله؛ وجود پادشاه ضعیف و بیماری که در بند ولخرجیهای خود و درباریانش بود؛ در نهایت جنگ روس و ژاپن و نیز انقلاب روسیه، همگی وقوع انقلاب مشروطه را سرعت بخشید.
اگرچه اعمالی مشابه عمل بستنشینی در اروپای غربی در دوران قرون وسطی و در بعضی از دیگر جوامع سنتی وجود داشت، اما این اعمال پیش از دوران جدید از بین رفته بودند و تنها در ایران بود که نهاد مزبور همچنان باقی مانده و در انقلاب نوین آن کشور کارکرد عمدهای ایفا میکرد.
] پیشبینیهایی از سوی برخی از ایرانیان و خارجیان در خصوص احتمال وقوع انقلاب وجود داشت، و اگرچه تعدادی از انجمنهای مخفی برای ایجاد تغییرات اساسی فعالیت میکردند، اما تقریبا هیچ کسی احتمال وقوع چنین جنبش تودهای را پیشبینی نکرده بود."