خلاصه ماشینی:
"تحقیق حاضر، صرفنظر از کمکرسانی به «کشف پارهای از ابهامات مربوط به نهضت» و «شناخت نهاد روحانیان بویژه رهبران آن»، میتواند زمینه را جهت آسیبشناسی فعالیتهای سیاسی ـ اجتماعی عالمان دینی، و به طور اخص فقهای شیعه فراهم آورد؛ این که آیا اختلاف رویکرد سیاسی فقیهان، معلول شناخت برون دینی آنان و نگرش متفاوت نسبت به محدوده قوانین دینی و اختیارات انسان میباشد، یا آن که عوامل درون دینی و استنباط متفاوت از متون دینی در مورد نوع نظام مطلوب در عصر غیبت، منشأ مواضع و رویکردهای مختلف زعمای شیعه میشود؟ احتمال وجود سودجوییهای شخصی و صنفی نیز در تحلیل مسأله منتفی نیست؛ چنان که میتوان فهم و بینش ناهمگون در قبال مسائل سیاسی جامعه را ـ با مسلم انگاشتن اسلوب واحد اجتهادی عالمان عصر مشروطه و قرائت یکسان از گزارههای دینی در حوزه امور سیاسی ـ عامل مؤثر بیان کرد.
(1) نتیجه آن که میان شیخ فضلالله نوری ـ به عنوان فرد شاخص علمای مخالف مشروطه ـ و میان میرزای نائینی ـ به عنوان سخنگوی علمای مشروطهخواه ـ به لحاظ فقه سیاسی، تفاوت اصولی وجود ندارد؛ البته از برخی گزارشها و نیز نوشتههای فقهایی مانند آخوند خراسانی (2) ، سید محمد طباطبایی، (3) حاجآقا نورالله اصفهانی (4) و مرحوم محمداسماعیل محلاتی (5) به دست میآید که اندیشه سیاسی آنان درباره نقش مردم و فقها در امور حکومتی، تفاوتهایی با شیخ فضلالله داشته است؛ اما باید توجه داشت که فقهای مشروطهخواهی مانند سید عبدالحسین لاری (6) و آقانجفی اصفهانی (7) و نائینی ______________________________ 1."