چکیده:
اقلیم شناسی سینوپتیکی بارش های سیل زا با منشا منطقه دریای سرخ در خاورمیانه
مفیدی عباس*
* گروه جغرافیای مؤسسه آموزش عالی طبرستان
کشف قانونمندیهای حاکم بر هر سامانه اقلیمی، امکان تحلیل و پیشبینی مطلوب آن را فراهم میآورد. بر این اساس اقلیمشناسی سینوپتیکی منطقه دریای سرخ از اولین تحقیقات موجود تا به امروز مورد مطالعه قرار گرفت. مجموعه پژوهشهای انجام شده را میتوان در سه دوره یا سه فاز مطالعاتی جای داد. در دهههای 1940 و 1950 ساز و کارهای اولیه بارشزا و مؤلفهای چون کم فشار مونسونی سودان در منطقه دریای سرخ مورد توجه قرار گرفت. در این دوره وقوع بارشهای سیلآسای فصل پاییز در خاورمیانه عمدتا با گسترش یک زبانه کم فشاری که از سودان به سمت منطقه دریای سرخ سپس مدیترانه شرقی گسترش یافته، توصیف گردیده است. پژوهشگران این دوره بر این نکته تأکید داشتهاند که در ماه اکتبر کم فشار مونسونی سودان یک ویژگی غالب در خاورمیانه محسوب میشود. الفندی در تحقیقاتش نشان داد که کم فشار سودانی در شرایط معمول تا حدود 15 الی 19 درجه عرض شمالی گسترش مییابد اما با زبانهای به شکل 8 (V معکوس) به سمت شمال تا دریای سرخ شمالی امتداد پیدا میکند. او معتقد بود که تغییرات و نوسانات در موقعیت متوسط کم فشار سودان تنها ناشی از اثرات حرارتی بین خشکی و دریا نبوده بلکه دینامیکی است. در دهه 1960 اهمیت انکارناپذیر« منطقه همگرایی دریای سرخ » بر روی زندگی ملخ صحرا موجب مطالعه و بررسی دقیق ساختار گردش هوای محلی در این منطقه گردید. بررسی توزیع باد سطحی در امتداد دریای سرخ نشان داد که ویژگیهای جغرافیایی منطقه دریای سرخ نقش عمدهای در پیدایش و تداوم بادهای شمال- شمال غربی و جنوب- جنوب شرقی در داخل شکاف دریای سرخ داشته است. یافتهها بیانگر آن است که موقعیت منطقه همگرایی دریای سرخ با در نظر گرفتن شرایط سینوپتیکی و به واسطه تغییرات شدت هریک از دو باد غالب در شکاف دریای سرخ به صورت روزانه و ماهانه تغییر خواهد نمود.
در دهههای اخیر (به ویژه از اواسط دهه 1990) افزایش دادههای اقلیمی به خصوص فراهم آمدن اطلاعات جو بالا، پژوهشهای متعددی را در زمینه ارتباط الگوهای سینوپتیکی وردسپهر میانی و فوقانی با بارشهای سیلزا بر روی منطقه دریای سرخ و خاورمیانه در پی داشته است. برپایه این مطالعات شکلگیری مناطق همگرایی اولیه در منطقه دریای سرخ نتیجه تأثیر متقابل «جریانهای وردسپهری» و« ویژگیهای توپوگرافی» میباشد. درعین حال تکوین و گسترش کم فشارهای منطقه دریای سرخ و جابجایی و انتقال آنها در خاورمیانه به موقعیت و شدت جت جنب حاره و نیز عمق و امتداد محور ناوه عرضهای میانی در شرق مصر بستگی دارد. نتایج مطالعات اخیر نشان میدهد که زبانه کم فشار دریای سرخ نتیجه « فرآیند چرخندزایی بادپناهی» در منطقه دریای سرخ بوده و کوههای مرتفع فلات اتیوپی و کوههای عسیر بیشترین نقش را از این جهت دارا هستند.
خلاصه ماشینی:
"(به تصویر صفحه مراجعه شود)شکل 1 گسترش کمفشار قبرس و جریان جنوب شرقی ]6491,ydnaflE[ در سال 1942 الفندی در مقالهای بهطور مستقل نحوه تشکیل و تکوین کمفشارمونسونی سودان را مورد مطالعه قرار داد و در سال 1948 نقش این سامانه را در گسترش شرایط تندری بر روی مصر،فلسطین و سوریه مطالعه نمود.
در نتیجه تسلط جریان شرق-شمال شرقی که از دریای سرخ در ترازهای مختلف(تا 2000متری)به منطقه غرب فلات اتیوپی وارد میشود همراه با جریان شمال-شمال غربی ناشیاز واچرخند لیبیایی،با توجه به نفوذ ناوه ترازهای میانی تا غرب فلات آبیسنین(کهبرای چند روز در مدیترانه شرقی و دریای سرخ شمالی به صورت ساکن باقی میماند)تشکیل و تقویت منطقه همگرایی و در نهایت جایگزین شدن یک کمفشار در مرکزهمگرایی بر روی شمال شرق سودان و حرکت آن به سمت دریای سرخ و شمال عربستان امکانپذیر میگردد.
(به تصویر صفحه مراجعه شود)شکل 3 نقشههای خطوط جریان روزهای 12 الی 16 اکتبر(3 الف)و 26 الی 30 اکتبر(3 ب)سال 1943نحوه شکلگیری منطقه همگرایی بر روی سودان و تبدیل آن به یک کمفشار سودانی نشان داده شده است ]b0591;0591,ydnaflE[ الفندی در مقاله دیگری که در سال 1952 تحت عنوان«پیشبینی توفانهای تندریدر دریای سرخ»انتشار داد،ضمن تقسیم دریای سرخ به سه منطقه اقلیمی شمالی،جنوبیو مرکزی برای اولین بار در نوشتههای خود منطقه دریای سرخ مرکزی را محل برخوردو کمربند نوسانی بین بادهای شمالی از منطقه دریای سرخ شمالی و بادهای جنوبی ازدریای سرخ جنوبی-به عبارتی منطقه برخورد دو جریان مخالف-دانسته است.
2. همگرایی و در نهایت تشکیل و تکوین کمفشار در نتیجه استقرار جریانهایشرق-شمال شرقی در ترازهای بالا بر روی سودان مرکزی و جنوبی که موجب جابجاییکمفشارها به سمت غرب،جنوب غربی و یا دریای سرخ شمالی میشود(شکل 3 الفو 3 ب)."