چکیده:
یکی از دستاوردهای فرهنگی و تکنیکی بشر در مناطق خشک استحصال آبهای زیرزمینی از
طریق قنات است.به اذعان برخی از متفکرین این شیوه از تولید از ابدعات ایرانیان است
بلکه بنا به اظهار فیشر 80 درصد از فعالیتهای مردم ایران بر پایه بهرهبرداری از
آبهای زیرزمینی است که قنات سهم بسزایی از این میان را داراست.در بلوچستان نیز قنات عامل اصلی شکلگیری سکونتگاههای انسانی به شمار میآید و
کشاورزی وابستگی شدیدی به آن دارد.این مطالعه که مبتنی بر مطالعات میدانی در
منطقهای به نام هیچان از توابع شهرستان نیکشهر واقع در بلوچستان است، نشان داد
نحوه بهرهبرداری از قنات در این ناحیه با بقیه نقاط کشور تفاوتهای فراوانی دارد:1.طول قنات کوتاه است به طوری که از 3 کیلومتر تجاوز نمیکند.2.به دلیل موقعیت و کوهستانی بودن ناحیه، رودخانههای کوچک و بعضا فصلی و محلی
در تغذیه قنات مؤثر هستند.3.جنوبشرق ایران و از جمله منطقه مورد مطالعه تحت تأثیر سیستمهای موسمی
اقیانوس هند میباشد و از بارش تابستانه برخوردار است.در نتیجه سیستمهای تقسیم آب
در پیوند با سیستمهای موسمی عمل مینمایند.به گونهای که هرگاه منطقه با بارش
تابستانه روبرو است به دلیل جاری شدن آبهای سطحی و بهرهگیری از آنها نیاز چندانی
به تقسیم آب قناتها احساس نمیشود.از این رو در سالهای تر سالی به ویژه
تابستانهای پر بارشسطح زیر کشت 50 درصد و میزان محصول تا 3 برابر افزایش مییابد.مدار گردش در
هیچان 5 روزه است.چهار روز اول تقسیم آب به صورت شش یک انجام میگیرد و روز
آخر(پنجم)که ملداری 1 نام دارد به صورت هشت یک است.تقسیم آب در هیچان بر اساس
تاس(فنجان)انجام میگیرد و هر فنجان 15 دقیقه است.در هر یک از زمینهای هشت یک یا
شش یک نیر تقسیمات برمبنای زر(معادل متر)است.هر زر آب در زمینهای هشت یک، سه تاس و
در زمینهای شش یک، 4 تاس میباشد.در طول روز نیز برای تقسیم آب از شاخص آفتابی بهره میگیرند که ارتفاع آن 50
سانتیمتر است.در ساعت 7 صبح که طول سایه به 70 سانتیمتر رسید استفاده از شاخص
آفتابی شروع میشود.تا ساعت 21 به 6 قسمت تقسیم میشود.تقسیم آب در طول شب توسط
میرآب بر اساس وسعت مزارع انجام میگیرد.
خلاصه ماشینی:
"مطالعات زیادی که بر روی قناتهای نواحی داخلی ایران شده است نشان میدهد که تقسیم آب قنات بر اساس سهم حقابه و میزان مالکیت بر قنات انجام می شود.
ویژگی قناتهای موجود در منطقه در قیاس با سایر نقاط کشور طول کمتر آنهاست؛به استناد مطالعات انجام شده در شهرستان زاهدان و خاش متوسط طول قناتها بسیار کم میباشد به طوری که به ترتیب در زاهدان متوسط طول قناتها 874 متر و در خاش 1150 متر بوده است(شرکت چند منظوره مهر کاشت یزد، 1377، 1 و 2).
برای نمونه قنات پشبند که از مهمترین قناتهای منطقه می باشد و زمینهای زیردست آن بعضا در زیر کشت برنج به همراه خرما و مرکبات قرار دارد مورد بررسی قرار میگیرد.
شکل 2 نحوه توزیع آب قنات در بین بهرهبرداران در روستای هیچان زمینهای زراعی بر اساس دوره 5 روزه تقسیم آب به 5 منطقه تقسیم شده است که به ترتیب در طی این 5 روزه مالکین زمینهای مزبور جهت دریافت سهمیه آب خود اقدام میکنند.
به این صورت دومین قسمت از تقسیمات روزانه آغاز شده و تا ساعت حدود 10 صبح هنگامی که طول سایه به 30 سانتیمتری غرب شاخص رسید دوره پشت کولی وانگ نیز پایان مییابد.
تولید محصول و ریزشهای جوی تابستانه با مقایسه مناطقی که به نوعی از نعمت بارش تابستانه برخوردارند به این نتیجه میرسیم کانون اصلی بارشهای تابستانه در محدوده نیکشهر(به ویژه هیچان)قرار دارد (شکل 6)که حداکثر بارش تابستانه آن 28 میلیمتر است.
این استحصال با توجه به ویژگیهای فیزیکی(کوهستانی)منطقه عمدتا از طریق قنات صورت میگیرد که بارشهای تابستانه به نوبه خود در تغذیه آنها مؤثر است."