چکیده:
تطور روستاهای دیروز در شهرهای امروز، گونه ای نوپدید از اسکان غیر رسمی؛ مورد قلعه آبکوه مشهد
سعیدی رضوانی هادی*
* دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران
در دهه های اخیر که اغلب شهرهای بزرگ کشور با گسترش افقی روبه رو بوده اند، ضمیمه شدن روستاهای پیرامون شهرها به شهر امری معمول بوده است. برخی از این روستاها، که اغلب بر سر مالکیت آنها، تعارض وجود داشته و دارای ریشه های عمیق اجتماعی و تاریخی می باشند، به آسانی خود را با بافت جدید شهر تطبیق نداده اند. این محدوده ها که در گذشته روستاهایی فعال و پر جمعیت بوده اند و اکنون در درون متن اصلی شهر قرار گرفته اند. بعضا به نمونه هایی خاص از اسکان غیر رسمی تبدیل گشته اند که با نوع رایج اسکان غیر رسمی که اغلب در حاشیه شهرها، رشد می کند تفاوت های زیادی دارد. در جمع بندی مطالعات نظری، رشد این سکونتگاه ها در درون شهرها (نه در حاشیه آن)، و به دلیل عدم توانایی برنامه ریزی و مدیریت شهری در پیش نگری و عرضه زمین کافی برای اقشار کم درآمد بوده است. مهمترین ویژگی های عمومی اغلب این سکونگاه ها، همزمانی رشد آنها با اعمال ضوابط طرح های شهری، عدم وجود تصرف عدوانی در آنها و این که برخی از ساکنین آنها، قبلا در بافت رسمی شهر ساکن بوده اند، می باشد.
در این مقاله، بافت قلعه آبکوه مشهد که در گذشته روستایی در حاشیه شهر مشهد بوده است، به صورت موردی بررسی شد. منشا شکل گیری هسته اولیه این روستا، احتمالا به حدود سال 1100 شمسی باز می گردد. در حال حاضر، روستاهای متصل به هم سعدآباد و آبکوه مجموعه سکونتگاهی یکپارچه ای را معروف به محله قلعه آبکوه با بافتی ارگانیک، نسبتا فرسوده و بسیار متراکم در مرکز جغرافیایی شهر مشهد شکل داده اند.
سابقه سکونت ساکنین فعلی قلعه آبکوه، به طور متوسط حدود 22 سال می باشد. تعداد زیادی از ساکنین نیز از بدو تولد در این محله بوده اند. روابط خویشاوندی مستحکمی بین اغلب ساکنین وجود دارد، به طوری که 56 درصد ساکنین بیش از 4 خویشاوند در قلعه آبکوه دارند. تمایل به ادامه سکونت در این محله نیز زیاد می باشد و بیش از 72 درصد علاقمند به ادامه سکونت در این محله هستند.
طرحی که در این محدوده ملاک عمل شهرداری بوده و بر مبنای آن برای معدود قطعاتی که دارای سند هستند، پروانه صادر می شود، طرح تفصیلی سال 1354 مشهد معروف به طرح خازنی است. این طرح به دلیل آن که اغلب قطعات قلعه آبکوه فاقد سند بوده و قادر به گرفتن پروانه نمی باشند، عملا اجرا نشده است. لذا ساختار کالبدی این محدوده همان الگوی ارگانیک روستایی خود را حفظ کرده است. مهمترین عللی که می توان برای عدم اجرای طرح های شهری در این محدوده بر شمرد، دیدگاه مالکین رسمی این محدوده (سازمان اوقاف و به ویژه آستان قدس) و شهرداری مشهد مبنی بر انتقال ساکنین فعلی به نقطه ای دیگر و استفاده از زمین مرغوب این محل برای استفاده اقتصادی است. در این میان مهاجرت افراد غیر بومی به این محله و عدم وجود طرحی ویژه برای این بافت به نحوی که منافع تمام ساکنین در آن لحاظ گردد، از عوامل دیگر ساماندهی نشدن این محدوده و تبدیل آن به سکونتگاهی غیر رسمی و خودرو است.
خلاصه ماشینی:
"(به تصویر صفحه مراجعه شود) نقشه 1 موقعیت محدوده قلعه آبکوه در شهر مشهد در سال 1384 مآخذ:نقشههای پوششی مشهد تهیه شده توسط سازمان نقشهبرداری خراسان از عکسهای هوایی سال 1380 همراه با تغییرات موردنیاز توسط نگارندهتاریخچه قلعه آبکوه3 محدوده مورد مطالعه که به محله قلعه آبکوه معروف است،قبل از ضمیمه شدن به بافت اصلی شهر مشهد در جریان گسترشهای 30 ساله اخیر،روستایی در پیرامون مشهد (در سمت شمال غربی)بوده است.
به این ترتیب،میتوان گفت که قلعه آبکوه مشهد یکی از نمونههای کامل نوعی خاص از اسکان غیررسمی با ریشههای عمیق اجتماعی و سابقه تاریخی طولانی در مرکز شهرها است.
با توجه به مجموعه مطالعات نظری و بررسیهای میدانی انجام شده در قلعه آبکوه،موارد زیر بهعنوان مهمترین نتایج،استخراج گردیده و مدل روابط علی نیز ارایه میگردد: -قلعه آبکوه تنها نقطه اسکان غیررسمی در مشهد است که از نظر جغرافیایی در حاشیه مشهد قرار ندارد،بلکه کاملا در میان بافت جدید مشهد جای گرفته است.
براساس مطالعات وضع موجود و تحلیل شرایط حاکم بر محدوده مورد مطالعه، میتوان دیاگرام علی متغیرهای مؤثر بر شرایط قلعه آبکوه را به شکل زیر ترسیم کرد: (به تصویر صفحه مراجعه شود) شکل 3 مدل روابط علی مسایل قلعه آبکوه براساس مدل علی فوق،ساختوساز بدون مجوز،عدم وجود طرحی هماهنگ با نظرات مردم و شرایط اجرایی،مالکیت دوگانه،مهاجرت افراد غیربومی و کاهش همگنی بافت اجتماعی،مهمترین علل مسایل این بافت مانند:فرسودگی کالبدی،جداییگزینی اجتماعی و تقابل با محلات مجاور و نیز وقوع جرایم اجتماعی است."