چکیده:
متکلمان مسلمان کوشیدهاند باورهای مذهبی خود را بر یقینیات استوار سازند. از سوی دیگر ظنی بودن بیشتر گزارههای تاریخی ما را به این پرسش روبرو میسازد که آیا متکلمان نمیتوانستهاند هیچ یک از رویدادهای تاریخی را مبنای باورهای خود قرار دهند؟ در حالی که تأثیر پارهای رویدادهای تاریخی بر شکلگیری یک باور مذهبی بر کسی پوشیده نیست. این مقاله میکوشد با یک رویکرد مقایسهای روش سه تن از متلکمان جهان اسلامی یعنی شیخ مفید (م413 ق) قاضی عبدالجبار (م415 ق) و ابن حزم اندلسی (م456 ق) را برای دست یافنن به آن دسته از گزارههای یقینی تاریخی که بخشی از باورهای فکری آنها را تشکیل میدهد مورد بررسی قرار دهد. چنین به نظر میرسد که آنان از جهت روش شناسی تاریخی برای دستیابی به تاریخ یقینی به هم نزدیک شدهاند اما بر خلاف انتظار، اشکالاتی متوجه هر یک است که راه حل آنان را ناکارآمد میگذارد و این موضوع همچنان برای گفت وگوی بیشتر و عمیقتر پیش روی تاریخ پژوهان است.
خلاصه ماشینی:
حال باید دید که آیا آن مقدار اصـول مشترک در مباحث تاریخی – کلامی وجود دارد که بتـوان انتظـار مطلـوبی از گفـت وگـو داشت ؟ و اگر اصول و علوم پایه برای کشـف حقیقـت تـاریخی کـافی اسـت ، چـرا گـاهی / نمی توان به یک حقیقت تاریخی رسید؟ و این همه اختلاف هـای تـاریخی بـه چـه دلیـل است ؟ آیا می توان گفت که گفت وگوهایی که در حوزه مباحث تاریخی – کلامی به نتیجـه نرسیده اند، به دلیل عدم کفایت اصول مشترک بـوده اسـت و دسـت یـابی بـه حقیقـت و واقعیت ، به اموری بیش از این اصول نیازمند است ؟ در این صورت ، آن نیازها کدام هستند؟ باید توجه داشت که صورت مسئله در این جـا، برداشـت هـای مختلـف از یـک حادثـه تاریخی نیست ، بلکه تنها کشف حادثه تاریخی است ؟ به عبارت دیگر آیا حقیقت و واقعیـت حوادث تاریخی در صورت وجود منابع تاریخی ، قابل دست یابی است ؟ بنابراین ، محل نزاع روش شناسی علم تاریخ از حیث ارزش معرفت شناختی منابع و اسناد نیست و پیش فرض این است که منابع طرف های گفت وگو دارای چنین ارزش و اعتباری هستند.
نکته مهمی که در باره روش شیخ مفیـد در مبحـث تـواتر بـه عنـوان راهی مطمئن برای دست یابی به تاریخ یقینی قابل توجه و طرح است ایـن اسـت کـه بـا توجه به عدم حجیت اخبار آحاد ظنی نزد شیخ مفید، آیا ایشان به تواتر معنوی حاصل شده از اخبار ظنی ، معتقد بوده است یا خیر؟ با توجه به مطالب بالا، شیخ مفید تواتر معنوی برخاسته و حاصـل شـده از اخبـار آحـاد مفید علم بودن را معتبر می داند، اما بر این باور است که در صورتی که تواتر از درون اخبار آحاد ظنی حاصل شده باشد ارزش و اعتباری نخواهد داشت .