چکیده:
در این نوشتار تعریفهایی که دانشمندان از علم کلام ارائه کردهاند به ترتیب تاریخی
نقل، و به نکات ضعف و قوت آنها اشاره شده است. برای نشان دادن سیر تحول و تطور علم
کلام و نیز نمایاندن مقدار موفقیت دانشمندان در ارائة تعریفی جامع و مانع از علم
کلام، که شامل ادوار تاریخی آن باشد، تعریف تفتازانی و لاهیجی ـ که علم کلام را به
کلام متقدمان و متأخران تقسیم کردهاند ـ بیشتر کانون توجه قرار گرفته است. سپس
پرسشهایی که این تعریفها بیپاسخ گذاشتهاند مطرح گردیده، در نهایت خوانندگان به
این نظریه رهنمون میشوند که آنچه را امروزه علم کلام مینامند و علم واحدی تلقی
میشود میتوان متشکل از چند علم دانست.
خلاصه ماشینی:
"اگر فرض کنیم تمام مسائلی را که دانشمندان با انگیزة دفاع از دین یا عقاید دینی ویا تحصیل آنها، و یا برطرف کردن شک از آنها در شرایط علمی و فرهنگی مختلف و در مقابله با مخالفان گوناگون و شبهات آنان مطرح کردهاند یا از این به بعد مطرح میکنند و کلام نامیده شده و میشوند علم واحدی تلقی کنیم، و سپس آن را تعریف کنیم، بهترین روش برای تعریف آن است که از تمام ملاکهای ممکن در تقسیمبندی علوم بهرهبگیریم؛ زیرا اگر در تعریف علم کلام به دلیل اعتقاد به عدم وجود موضوع واحد تنها به تعریف غایی بپردازیم و علم کلام را علم دفاع از دین یا اثبات، تبیین ویا تحصیل عقاید دینی بدانیم، در این صورت آیا میتوان ادعا کرد مسائل مربوط به اثبات واجب، توحید و دیگر صفات و افعال واجب، و ضرورت نبوت و معاد، که فلاسفة اسلامی در کتب فلسفی مطرح کردهاند، به انگیزة دفاع از دین یا اثبات، تبیین و یا تحصیل عقاید دینی نبوده است؟ و اگر برای آنکه مسائل فلسفی را از تعریف خارج کنیم تنها از ملاک روش تحقیق یا اثبات مسائل کمک بگیریم و کلام را دانشی بدانیم که به انگیزة دفاع از دین یا اعتقادات دینی با روش جدلی بحث میکند در این صورت مسائل کلامی اثبات صانع و صفاتش و ضرورت نبوت و معاد از تعریف علم کلام خارج نخواهد شد؟ اگر برای کلام موضوع واحدی قایل باشیم و آن را دانشی بدانیم که از ذات، صفات و افعال خداوند بحث میکند، آیا در این صورت خداشناسی فلسفی را نیز دربر نخواهد گرفت و بسیاری از مسائلی که پس از اختلاط کلام با فلسفه جزو علم کلام شمرده میشود از علم کلام خارج نخواهد شد؟ آیا نمیتوان آنچه را امروزه علم کلام نامیده میشود مجموعهای از چند علم دانست که هر کدام موضوع واحدی دارند، همانند اعتقاد بعضی از دانشمندان معاصر دربارة آنچه امروزه فلسفه نامیده میشود؟ (ر."