چکیده:
«خیال» در مباحث فلسفه هنر و زیبایی از دیرباز، اهمیت ویژهای داشته است. در سنت حکیمان مسلمان، بررسی خیال منفصل ـ عالم مثال ـ از منظر هستیشناسانه نیز مورد توجه و بررسی قرار گرفته است اما جایگاه اصیل بحث از خیال، در حوزه معرفتشناسی قرار میگیرد و مهمترین علت آن، ارتباط خیال و مسائل آن، با ادراک و قوای ادراکی است. نظر به اینکه مراجعه به سنت فیلسوف نامور و اثرگذار معاصر، علامه طباطبایی، فی نفسه ارزشمند است، بازخوانی مجدد و طرح پرسشهایی با رویکرد زیباییشناسانه در حوزه خیال، میتواند بستر ارزشمندی برای نظریهپردازی و استحصال رهیافتهای مهم باشد. جستار حاضر به بررسی خیال، از حیث ادراکی و نیز تبیین جایگاه آن در میان قوای نفس و سپس تحلیل ارتباط آن با عالم مثال پرداخته و در پایان، تطبیق و تبیین جایگاه و نقش آن در ادراک و آفرینش اثر هنری را مورد توجه قرار داده است
خلاصه ماشینی:
4 خیال و واژههای مرتبط با آن، همچون تخیل، مخیل، مخیله، متخیله و تخییل، چه در سخنان فیلسوفان غربی درباره فلسفه هنر و چه در آرای حکیمان مسلمان، از جمله علامه طباطبایی، گاه به معانی گوناگونی به کار رفته است که بیتوجهی به آنها، ما را در فهم سخنان آن فیلسوفان دچار اشتباه و گمراهی میسازد؛ برای نمونه، گریگوری کری تأکید میکند که: «همواره هنر و تخیل با هم مرتبط دانسته شدهاند، اما هنوز تبیین دقیقی از چگونگی این ارتباط ارائه نشده است.
بنابراین باید خیال را، ظرف عام و گستردهای بدانیم که هم مخزن صور و هم خزانه معانی جزئی است؛ چنانکه به نظر میرسد علامه طباطبایی، این نظریه را برگزیده است و چون حضور ماده خارجی و غیبت آن، مغایرتی در مدرک ایجاد نمیکند، ادراک حسی و ادراک خیالی، در حقیقت یکی است و تمایز عمدهای ندارند و در نتیجه ادراک، دو مرتبه خواهد داشت: 1.
قوه خیال افزون بر اینکه زمینه ادراک از شیء خارجی را فراهم ساخته و علم حضوری را به علم حصولی تبدیل کرده و به عبارت دیگر، وجه بازآفرینی صورت ـ خواه آثار هنری باشد و خواه غیر آن ـ را به عهده دارد، عهدهدار فعالیت دیگری از ناحیه متخیله است و آن به اعتقاد روشن علامه و سایر فیلسوفان مسلمان، دخل، تصرف و ترکیب در صور بایگانی شده در خزینه خیال است: «صورتهایی هم که متخیله ترسیم میکند تفصیل و ترکیب همان صورتهای حسی است که از طریق حواس به مخزن خیال سپرده میشوند، آنگاه متخیله روی آنها دخل و تصرف انجام میدهد و صورتهای به ظاهر ابتکاری ارائه میدهد.