چکیده:
کتاب « الفتنة جدلیة الدین و السیاسة فی الاسلام المبکر » اثر متفکر و مورخ تونسی دکتر هشام جعیط از جمله آثار در سطح جهانی است که در دسامبر 1991 به عربی ترجمه و توسط انتشارات دارالطلیعه در بیروت به چاپ رسید. در این کتاب که در قالب پنجبخش تنظیم شده است، رویدادهای مهم تاریخی که در سی سال پس از رحلت نبی مکرم(ص) بوقوع پیوست مطرح شده و با محوریت رویدادهای سالهای پایانی خلافت عثمان و دوران خلافت امام علی(ع) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. وحدت دینی، بنای دولت اسلامی و جهاد، فتوحات و امپراتوری اسلامی، جنگهای جمل، صفین و نهروان از مباحث اساسی کتاب محسوب میشود. اصطلاح فتنه، پنجسال پایانی دورهی خلافت راشدین را شامل میشود، دورهای که، به نظر نویسندهی کتاب، ترکیبی از نزاع داخلی و نزاع دینی است که نهایتا منجر به بروز احزاب و گسست اجتماعی در امت پیامبر(ص) شد. با وجود اهمیت این مسأله، و اینکه تاکنون اثر تاریخی جدی در این خصوص تألیف نشده است نویسنده تلاش داشته است با دقت، وسواس و ژرفنگری اثری تاریخی بنگارد. در این مقاله ضمن معرفی شکلی اثر به تحلیل بیرونی و درونی و نقد و ارزیابی آن پرداختهایم.
خلاصه ماشینی:
"نویسنده در پایان با اشاره به سابقه و عملکرد روشن اسلام گرایانه ی علی (ع ) و نیز استناد به تلاش های قاریان برای جلوگیری از انحراف حکومت او و جهت دادن آن به سوی احکام کتاب خدا، بر این نکته تاکید می کند که أمویان از این وضعیت به نفع خود بهره بردند و خلافت را تصاحب کردند(جعیط ، ٢٠٠٠: ٧).
-محتوا و موضوع این اثر بخش مهمی از حوادث تاریخ اسلام را دربر می گیرد و از این رو از اهمیت تاریخی خاصی برخوردار است و همانگونه که خود نویسنده نیز متذکر می گردد، این دوره منشا و آغاز شکل گیری گروه های مختلف فکری ، سیاسی و مذهبی در جهان اسلام است .
لذا با توجه به سطح بالای علمی این اثر و برداشت ها و تحلیل های جدید و کارگشای نویسنده ی آن در دوره مورد نظر، می توان گفت این کتاب از لحاظ محتوا و موضوع اهمیت بالایی داشته و برای بهره گیری پژوهش گران کاملا مناسب است .
این نظر که حرکت عایشه و طلحه و زبیر معطوف به مظلوم کشته شدن عثمان است نه به تغییر در حکومت مدینه یا دشمنی با آن (جعیط ، ٢٠٠٠: ١٤٩) نیز پذیرفته نیست و این که یادکرد عایشه در سخنرانی انش برای بصریان از اصلاح به معنای قرآنی آن ،(جعیط ، ٢٠٠٠: ١٥٠) و عدم اتحاد اصحاب جمل ، علیه علی (ع ) با معاویه را نشانه ی اصلاح طلبی آنان بدانیم (جعیط ، ٢٠٠٠: ١٥٢) با اندکی تامل و بررسی قابل رد است ، اگر اصحاب جمل با شخص علی (ع ) مخالفتی نداشتند چرا مسبب جنگ جمل شدند و با او جنگیدند؟ در واقع ، طلحه و زبیر و عایشه که از مخالفان اصلی عثمان محسوب می شدند و در ایجاد شورش علیه او نقش موثری داشتند، روی کارآمدن علی (ع ) را خلاف انتظار خود می دیدند و با برپایی جنگ جمل بدنبال تغییر شرایط به نفع خود و برکناری علی (ع ) از حکومت بودند."