چکیده:
با توجه به ارتباط همیشگی زندگی تودة مردم با مفهوم جبر و اختیار، و نیز اهمیت ذاتی این مفهوم در حیطة دین، و با عطف نظر به توانایی رسانهها در برساخت روایت تودة مردم از نظام اسباب هستی و همچنین با در نظر گرفتن روابط دین، دولت و تلویزیون در ایران، این تحقیق در پی پاسخگویی به این سؤال برآمده است که در سریال نمونة تحقیق که جزء سریالهای مذهبی عامهپسند است از مفهوم اختیار چه برساخت معناییای به مخاطب ارائه میشود. لذا ابتدا یک معرفی اجمالی از مفهوم اختیار در اندیشة اسلامی و دال های آن که امکان بازشناسی فضای تخاصم میان جبر مطلق و اختیار مطلق در بخش عملی تحقیق را فراهم میآورد، ارائه شده است. با اتخاذ رویکرد نظری بازنمایی برساختی، ترکیبی از رویکردهای تحلیل گفتمان برای تحلیل دیالوگهای سریال دربارة اختیار انسان و نیز الگوی تحلیل کنشگر گریماس برای تحلیل ساختار اساسی کنشگری در سریال استفاده شده است. با ترسیم جداول کنشگران پیرفتهای آغازین و پایانی و نیز نمودار شماتیک آنها نشان داده شده است که سریال به لحاظ روایی و گفتمانی متمایل به گفتمانی جبرگراست. در این مجموعه، نوع توالی روایی و نیز الگوی کنشگری جبری وجود دارد، و سریال خودش را حول دال کیفرانگاری سختیها و پاداشانگاری خوشی ها متعین میسازد؛ و دو دال تقدیرگرایی و خوابمحوری را در حوزة گفتمانی خود جذب و دال تأثیرگذاری ساختارهای اجتماعی را طرد میکند.
خلاصه ماشینی:
"رویکرد نظری با وجود اینکه به تعبیری «به هر مرحله از تاریخ گسسته و ناپیوستۀ بازنمایی ، انگ نوعی ایمان به قابل بازنمایی بودن واقعیت خورده است » (قره باغی ،١٣٨٣: ٤١)، اما هدف این تحقیق نه تطبیق مفهوم «حقیقی » اختیار با آنچه به عنوان اختیار در تلویزیون بازنمایی می شود، بلکه نظر به بازی های زبانی و گفتمانی در سریال هاست ؛ لذا از نظریۀ بازنمایی رسانه ای استفاده و رویکردی برساخت گرا با دیدگاه گفتمانی فوکویی ٢ انتخاب شده است ٣.
این رویکرد برای تحلیل مفصل بندی دیالوگ های شخصیت ها به کار گرفته خواهد شد تا آن مفاهیم مربوط به جبر و اختیار (که همان گونه که در طرح مسئلۀ تحقیق گفته شد، طی دوره های مختلف تاریخی و به نحو گفتمانی در میان گفتمان های علمی و عامه برساخته شده است ) را بتوان در متن سریال بازیابی کرد و مفصل بندی سریال را حول دال های کلیدی متن ، که مفاهیم مربوط به جبر و یا اختیار را در حوزة معنایی خود شارژ می کنند، آشکار ساخت .
٢. دسته بندی مفاهیم ، استدلال ، معانی بیان و سبک واژگان مثبت تقدیرگرایی : گذشته از آنکه کیفرانگاری خود تضمنا به معنای نفی اسباب و قائل شدن به تقدیرگرایی است ، در پرتو دال مرکزی این سریال گاه در جهت تنزیه گذشتۀ شخصیت مورد ظلم و گاه در جهت نفی تأثیرات ساختارهای اجتماعی ، امور به تقدیر نسبت داده می شوند؛ و می توان گفت شارژ کامل دال تقدیرگرایی توسط کیفرانگاری سختی ها و پاداش انگاری خوشی ها صورت می گیرد."