چکیده:
ساختار ظاهری قرآن کریم به گونه است که در افراد مختلف و یا حتی در حالات مختلف تلاوت کننده آیاتش، تاثیری عمیق دارد. این اثرگذاری نمی تواند به اعجاز لفظی آن محدود باشد، بلکه به خصوصیتی از این پیام الهی برمی گردد که قرآن کریم خود آن را «روح» نامیده است. «کذلک انزلنا الیک روحا من امرنا» (شوری / 52)، ویژگی که در هیچ کتابی جز قرآن نیست. رابطه لفظ و معنا در این کتاب، رابطه ای تو در توست که از آن تعبیر به بطن شده است. از منظر سنایی رهیافت به باطن، یعنی تاویل بر هر تلاوت کننده با ایمانی، لازم است و باید از طریق تهذیب، به «رمزهای» قرآن راه یافت. البته، اگر زمینه پاکی در دل نباشد، معانی کژ، «رمز» انگاشته می شود، در حالی که «غمز» است. در این حالت معانی محکم دچار تشبیه عرضی می گردد و این وارونگی در فهم قرآن است، نه کشف حقایق آن. برای آنکه دچار این کژی در فهم نشویم، باید همواره به تهذیب دل بپردازیم و در ضمن دریافت معانی از قرآن کریم، شناخت خود را با مبینین قرآن که از نظر سنایی امام علی (علیه السلام) شاخص ترین آنهاست، محک بزنیم. آنچه به عهده این پژوهش است، تحلیل مبسوط دیدگاه های سنایی در موضوعات فوق و فروع دیگری از مباحثی است که در پی مطالب اصلی مطرح خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
"{Sمتشابه ترا شده محکم#کرده بر محکمش معول کم# تو رها کرده نور قرآن را#و ز پی عامه صورت آن را# ساخته دست موزۀ سالوس#بهر یک من جو و دو کاسه سبوس# گه سرودش کنی و گاه مثل#گاه سازی از او سلاح جدل# گه زنی در همش به بیادبی#گه نمازش کنی به بو العجبی# گه کنی بر قیاس خود تأویل#گه کنی حکم را برین تحویل# گه به رای خودش کنی تفسیر#گه به علم خودش کنی تقریر# مینگردی مگر به بیغاره#گرد صندوقهای سی پاره# گاه گویی رفیق جاهل را#یا نه کرباسباف کاهل را،# که نویسم ترا یکی تعویذ#پاک دارای جوان مدار پلیذ# این همه حلیه بهر یک دو درم#شام تا چاشنی ز بهر شکمS} (همان/صص 178 و 179) و: {Sدر سرای مجاز از سر ناز#گه به بازار و گه به بانگ نماز# جلوه کردی برای اعجازی#گه به حرفی و گه به آوازیS} (همان/ص 181) نظر سنایی این است که آیات محکم قرآنی در معانی رساست،اما گاهی تحمیل معانی خیالی ما بر آنهاست که آن آیات را متشابه میکند و دچار تشبیه عرضی مینماید،همان گونه که آمد: {Sمتشابه ترا شده محکم#کرده بر محکمش معول کمS} (همان/ص 179) در حالی که: {Sرهبر است او و عاشقان راهی#رسن است او و غافلان چاهی# در بن چاه جانت را وطن است#نور قرآن به سوی او رسن است# خیز و خود را رسن به چنگ آور#تا بیابی نجات بوک و مگر# تو چو یوسف به چاهی از شیطان#خردت بشری و رسن قرآنS} (همان/ص 178) 10-اهل تأویل از دیدگاه قرآن و نظر سنایی تعبیر قرآن کریم از دانایان به تأویل آیات متشابه قرآن،در آیه هفتم سورۀ آل عمران(بنابر آنکه در آیۀ{/«ما یعلم تأویله الا الله و الراسخون فی العلم»/}«واو»را عطف بدانیم )«خدا و راسخان در علم»است8."