چکیده:
از جمله رویکردهای برخی زبانشناسان متن و قرآن پژوهان در دهههای اخیر، تلاش برای دستیابی به یک چارچوب زبانشناختی مدون و مناسب برای تبیین ساختار قرآن کریم است. گستردگی و تداخل موضوعات در متن قرآن، ساختار روایی متفاوت ، فراوانی خردمتنها و پارهمتنها از یک سو، و روابط بسیار پیچیده درونمتنی و بینامتنی از دیگر سو، جزو چالشهای این رویکرد تازه است. جستار حاضر، با هدف رسیدن به پاسخی درخور این بحث، ضمن توصیف ویژگیهای کلان متن و بررسی چگونگی انطباق آن با متن قرآن به بازتعریف بینامتنیت، که عبارت از «انسجام در کلان متن» است، میپردازد. هرچند شواهد گوناگون حاکی از وجود یک بینامتنیت حداکثری است، اما عبور از بافتهای زمانی، مکانی و موقعیتی در جایجای متن و ساختارشکنی در سبک روایی و تداخل موضوعات، این دیدگاه را تقویت میکند که برای متن قرآن میبایست مدلی بومی ابداع شود، تا بتوان ساختار غیرخطی و انسجام شبکهای این کلان متن را بهتر آشکار نمود.
خلاصه ماشینی:
هرچند شواهد گوناگون حاکی از وجود یک بینامتنیت حداکثری است، اما عبور از بافتهای زمانی، مکانی و موقعیتی در جایجای متن و ساختارشکنی در سبک روایی و تداخل موضوعات، این دیدگاه را تقویت میکند که برای متن قرآن میبایست مدلی بومی ابداع شود، تا بتوان ساختار غیرخطی و انسجام شبکهای این کلان متن را بهتر آشکار نمود.
لذا میتوان آنها را یک خردمتن تلقی کرد که دارای تولید کننده، با موضوع مشخص و کارکرد ارتباطی خاص است و در نهایت از ترکیب خردمتنهای یاد شده، کلان متن «گفتگوی دسته جمعی» شکل میگیرد.
در این بخش با ارائه چند نمونه از خردمتن بقره و با توجه به عوامل برون و درون متنی، به چگونگی کارکرد ارتباطی در کلان متن قرآن اشاره خواهد شد.
پارهمتن (2) یأیها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم و الذین من قبلکم لعلکم تتقون(21) Textfunktion Beaugrande & Dressler Austin ای مردم!
نکته قابل توجه در گونههای متنی موجود در قرآن این است که مرز میان گونههای متنی، چه در سطح کلان متن و چه خردمتن، کاملا مشخص نیست.
اما رابطه همنشینی و مجاورت را میتوان با نمونههای بسیاراز کلان متن قرآن نشان داد: مثال (1) بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العلمین (2) الرحمن الرحیم (3) ملک یوم الدین (4) إیاک نعبد و إیاک نستعین (5) اهدنا الصراط المستقیم (6) صراط الذین أنعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین (7) به نام خداوند رحمتگر مهربان ستایش خدا را که پروردگار جهانیان است.
به بیان دیگر، در نمونه یاد شده یک پارهمتن از یک خردمتن با سایر خرد متنها و برخی پارهمتنها با برخی دیگر در سطح کلان متن رابطه درون متنی دارند.