چکیده:
از وجوه زیبایی آیات قرآن کریم، گزینش ساختار و وزن صرفی مناسب برای الفاظ است. این ساختارها و اوزان متنوّع، همگی در راستای اغراض بلاغی ویژه و در نهایت دقّت و زیبایی قرار گرفتهاند که شناخت آن، جنبههایی از اعجاز آیات را روشن مینماید. واژگان جمع در قرآن از جمله مواردی است که بر آن اوزان صرفی متنوّعی شاهدیم که هر یک در جایگاه مناسب خود به کار رفته و امکان جابهجایی آن وجود ندارد. با بررسی این اوزان و مقایسه آنها با یکدیگر، میتوان به ظرائف کاربرد آنها پیبرد. در مقاله حاضر با تامّلی بر شماری از واژگان جمع و قالب صرفی آنها، دلایل گزینش این قالبها ذکر گردید. از بررسی حاصل چنین به نظر میرسد که ظرافت معنایی، ظرافت آوایی و تناسب با بافت از مهمترین ظرائف قرآن در کاربرد این اوزان است که در شبکه منسجم و منظم آیات جای گرفتهاند.
خلاصه ماشینی:
در پیشینه بررسی واژههای قرآنی، افزون بر آراء مفسران در خلال کتب تفسیری، و عناوین یاد شده در بالا، میتوان از آثاری چون: «بلاغة الکلمة فی التعبیر القرآنی» (سامرائی، فاضل صالح؛ 1427ق)، «الدلالة الصوتیة فی القرآن الکریم» (نجاریان، ماجد؛ 1385ش)، «واژهشناسی قرآن مجید» (همایی، غلامعلی؛ 1392ش) و مقالاتی چون: «بررسی پارهای از ساختارهای صرفی قرآن کریم و نقد ترجمههای مشهور معاصر» (امانی، رضا؛ 1388 ش)، «سر اختیار المفردة القرآنیة دون غیرها من البیان القرآنی» (خضر، احمد یاس، 1435ق) و غیره یاد کرد که هر یک به بررسی جنبهای از ظرائف واژگان قرآنی پرداخته است.
این ساختار و اوزان صرفی متنوع را در واژگان جمع قرآن نیز شاهدیم، هر یک از این اوزان بر اصول و مبانی بلاغی خاصی استوار است و جایگاه کاربرد آنها با نظمی خاص صورت گرفته است؛ برای مثال دو کلمه «أشداء» و «شداد» جمع کلمهی «شدید»، هر کدام به ترتیب یک و سه مرتبه در قرآن به کار رفته است که معنایی مخصوص به خود هم دارند (فتح: 29 - تحریم:6).
با دقت در آیات قرآن درمییابیم که کاربرد مفرد یا جمع این کلمه، تنها برای بیان تعداد نیست؛ بلکه کاربرد هر کدام، بیانگر معنا و مفهوم خاصی است که متناسب با سیاق و محتوای آیه میباشد، و در واقع «هرگاه مقصود، بیان عدد و شمارهی آسمانها باشد، به صورت جمع ذکر میشود که بر عظمت و کثرت دلالت میکند؛ اما، هرگاه مقصود، بیان جهت باشد، به صورت مفرد میآید» (سیوطی، 1363، ج1، ص662).