چکیده:
این مقاله درصدد بررسی مصلحت و حکمت در افعال الهی است. آیا افعال الهی بر یک سلسله مصالح و حکمت ها مبتنی است؟ آیا می توان فرض کرد افعال الهی خالی از مصالح و به گزاف صادر شود؟ هدف این نوشتار بررسی دقیق سنخ افعال الهی و یکسانی و یا تفاوت آنها با افعال انسان هاست. پاسخ به این سوال باب وسیعی از معرفت ذات ربوبی را به روی ما می گشاید و شناخت برخی از افعال و صفات الهی را برای ما تسهیل می کند. روش نوشتار در مقام گردآوری، اسنادی و در مقام تبیین، توصیفی و تحلیلی بوده و با محوریت دیدگاه علّامه طباطبائی در تفسیر شریف المیزان صورت گرفته است. با بررسی دیدگاه مولف تفسیر المیزان، به تعریف جدیدی از مصلحت در افعال الهی ـ غیر از آنچه بین اشاعره و معتزله مشهور بود ـ می رسیم. این دیدگاه نوعی جمع بندی ابتکاری و بدیع بین آیاتی از قرآن کریم است که در این مقاله به آنها اشاره شده است.
خلاصه ماشینی:
"سؤال اصلی در این نوشتار این است که آیا فعل و حکم الهی مقید به مصلحت و حکمت است، یا مشروط به آن نیست؟ برای پاسخ به این سؤال، سؤال های فرعی ذیل نیز باید پاسخ داده شود: «مصلحت» و «حکمت» به چه معناست؟ آیا افعال الهی دارای مصلحت است؟ رابطه نفس الامر و مصلحت چیست؟ دیدگاه های رقیب کدام است؟ وجوب بر حق تعالی به چه معناست؟ مشیت مطلق، حکیمانه است و یا گزاف؟ چرا حق تعالی در افعال خود مسئول قرار نمی گیرد؟ در مباحث پیش رو، به تعریف «مصلحت» و «حکمت» می پردازیم، سپس مصلحت در افعال الهی را بررسی می کنیم.
مؤلف المیزان با رد هرگونه الزامی از سوی غیر حق تعالی، حقیقت وجوب بر خداوند را این گونه بیان می کند: آن چیزی که می خواهد بر حق تعالی حکم کند و با تکلیف او را مقهور کند، کیست؟ اگر فرض شود که عقل چنین کاری می کند، سؤال به حکم عقل برمی گردد؛ زیرا عقل در حکم خود به امور خارج از خود استناد می کند و بنابراین، حاکم بذاته نیست.
مشیت حکیمانه و مشیت گزاف نکته دیگری که با بحث مصلحت در افعال الهی ارتباط پیدا می کند این است که آیا اطلاق در مشیت الهی که قرآن به آن تصریح کرده است، امکان مشیت گزاف و لغو را درباره حق تعالی دربر می گیرد؟ به عبارت دیگر، ازآنجاکه هیچ قدرتی خارج از ذات حق تعالی الزام و اکراه بر مشیت حق تعالی ندارد، آیا ممکن است مشیت گزاف و خلاف حکمت از حق تعالی محقق شود؟ برای پاسخ به این سؤال، از همان نکته ای کمک می گیریم که در بحث فعل و حکم حق تعالی بهره گرفتیم."