چکیده:
با توجه به اهمیت و جایگاه محوری اسم «ربّ» در نظام معنایی قرآنکریم، در این مقاله با هدف دستیابی به معنای واژه «ربّ» و سیر تاریخی تحول معنا و کاربرد آن در اشاره به «خدای راستین/ خالق» در زبانهای مختلف سامی و چگونگی راهیابی چنین کاربردی به زبان عربی پیش از نزول قرآنکریم، از روش معناشناسی تاریخی و زبانشناسی تاریخی- تطبیقی استفاده شدهاست. از اینرو ابتدا واژه «ربّ» عربی با بعضی واژههای خویشاوند با آن در خانواده زبانهای سامی و همچنین زبان مصری مقایسه شده و در نتیجه، علاوه بر دستیابی به مفهوم اصلی «بزرگ» برای واژه «rab» سامی و شناسایی واژه «nib» بهعنوان خویشاوند مصری «rab» سامی، پیوند میان دو ریشه «r-b-b و r-b-w/y» سامی نیز آشکار شدهاست. سپس با نگاهی تاریخی به واژه «rab» سامی، به کاربرد مفهوم مورد اشاره آن در بافت دینی پیش از اسلام و سایر واژههای ناظر به این مفهوم در زبانهای سامی و متون مختلف دینی یهودیت و مسیحیت پرداخته شدهاست و در نتیجه، علاوه بر تبیین سیر تاریخی کاربرد معنای «سرور/ صاحب اختیار» در اشاره به «خدای راستین/ خالق» و معرفی واژههای «’Adonāy» عبری، «Kyrios» یونانی، «Mār’/ Māry» آرامی و «Moryo» سریانی، که همگی به همین مفهوم اشاره داشتهاند، با توجه به شواهد باستانشناختی آشکار شدهاست که واژه «rab» نخستینبار در اوایل قرن پنجم میلادی و در زبان سبئی بهعنوان اسمی از نامهای خدا بهکار رفته و چنین کاربردی از زبان سبئی به حجاز و زبان عربی بستر نزول قرآنکریم راه یافتهاست.
خلاصه ماشینی:
سپس با نگاهی تاریخی به واژه «rab» سامی، به کاربرد مفهوم مورد اشاره آن در بافت دینی پیش از اسلام و سایر واژههای ناظر به این مفهوم در زبانهای سامی و متون مختلف دینی یهودیت و مسیحیت پرداخته شدهاست و در نتیجه، علاوه بر تبیین سیر تاریخی کاربرد معنای «سرور/ صاحب اختیار» در اشاره به «خدای راستین/ خالق» و معرفی واژههای «’Adonāy» عبری، «Kyrios» یونانی، «Mār’/ Māry» آرامی و «Moryo» سریانی، که همگی به همین مفهوم اشاره داشتهاند، با توجه به شواهد باستانشناختی آشکار شدهاست که واژه «rab» نخستینبار در اوایل قرن پنجم میلادی و در زبان سبئی بهعنوان اسمی از نامهای خدا بهکار رفته و چنین کاربردی از زبان سبئی به حجاز و زبان عربی بستر نزول قرآنکریم راه یافتهاست.
در معتبرترین فرهنگ قبطی موجود(Crum: 221) واژهای که بهنظر میرسد میتواند با واژه «رب» عربی مرتبط باشد، بهصورت آوانگاشته درپی میآید: ردیف واژه مقوله صرفی مـعـنـا 1 nib اسم خدا سرور مالک با توجه به مجموع بررسیهای انجام شده بر فرهنگهای زبانهای مختلف سامی و مصری که پیش از نزول قرآنکریم گفتگو میشدهاند، نتایج زیر قابل حصول است: الف) در تمامی زبانهای سامی واژه «rab» -جز با اندکی تفاوت در نحوه تلفظ- در دو معنای اساسی بهکار میرفته و سایر کاربردهای اسمی یا وصفی واژههای مشابه نیز در پیوند با یکی از این دو معنا بودهاند: یکی معنای «بزرگ»؛ که هم بهعنوان صفت برای یک موصوف بهکار میرفتهاست و هم بهعنوان لقب در معنایی همچون «رییس/ ارشد».