چکیده:
الگــوی حکومــت کوتــاه مــدت امیــر محمــد غزنــوی فرزنــد ســلطان محمــود بــه ســال ٤٢١ ه .ق . یکــی از موضوعات درخـور تحقیـق در تـاریخ عصـر غزنـوی اسـت کـه کمتـر بـدان پرداختـه شـده اسـت . از آنجـا که مورخـان و محققـان از ایـن موضـوع بـه اختصـار گذشـته انـد، ولـی ابوالفضـل بیهقـی در تـاریخ بیهقـی بـه خــوبی زمینــه هــا و دلایــل بــر تخــت نشســتن و ســپس معــزول شــدن امیــر محمـد را بازنمــایی و تبیــین کـرده اسـت ، کتـاب اخیـر بهتـرین مرجـع جهـت بررسـی موضـوع مـورد نظـر اسـت . مـا در ایـن مقالـه بـا روش تحلیــل تــاریخی مــتن ادبــی ـ تــاریخی تــاریخ بیهقــی، زمینــه هــا و دلایــل بــه حکومــت رســیدن و سپس برکنار شدن امیر محمد غزنوی را در سال ٤٢١ ه .ق . بررسی کرده ایم . نتــایج ایــن تحقیــق ، نشــان مــیدهــد کــه آزردگــی ســلطان محمــود از مســعود و تــلاش هــای وی مهــم تــرین عامــل بــر تخــت نشســتن امیــر محمــد بــوده اســت . همچنــین امیــر محمــد بــه دلایلــی همچــون : فقــدان قــدرت و اقتــدار محمــودی، بــیکفــایتی و غفلــت پادشــاه ، شــهامت و شــجاعت مســعود، تحریــک و تطمیــع اعیــان دولــت بـه وســیله مســعود و نیــز محقـق نشــدن خواســته هــا و مطــامع اعیــان دولــت از وی معزول و محبوس شد.
خلاصه ماشینی:
بـا توجـه بـه آنکـه مسـعود، پسـر بـزرگ تـر و ولـیعهـد پیشـین محمـود بـود، دلایـل و انگیــزه هــایی بــرای کنــار زدن وی و تمایــل بــه جانشــینی امیــر محمــد متصــور اســت و درنهایت ، علل و عـواملی کـه موجـب شـد بـا گذشـت فقـط هفـت مـاه و بـدون جنـگ و خـون ریـزی، همـان اعیـان دولتـی کـه امیـر محمـد را بـر تخـت نشـانده بودنـد، وی را از تخـت بـه زیـر بکشـند و محبـوس نماینـد، درخـور تحقیـق و بررسـی اسـت .
اعیــان دولــت غزنــوی پــس از آنکــه امیــر محمــد را در تکینابــاد معــزول و محبــوس کردنــد، در عــذرخواهی نســبت بــه امیــر مســعود یکــی از دلایــل اقــدامات خــود را نگاهداشــت فرمــان ســلطان محمــود دانســته و بــدان ســبب از مسعود تقاضای بخشش کردند: سـزد از نظـر و عاطفـت خداونـد عـالم سـلطان بـزرگ ادام الله سـلطانه کـه آنچـه بـه اول رفـت از بنــدگان تجــاوز فرمایــد کــه اگــر در آن وقــت ســکون را کــاری پیوســتند و اختیــار کردنــد و اندر آن فرمانی از آن خداوند ماضی رضی الله عنه نگاه داشتند....
(324 ٢-٣-٢- گماشتن محمد در جوزجانان و مسعود در ری از تـدبیرهای ســلطان محمــود در نگاهداشــت جانــب امیـر محمــد آن بــود کــه وی را بــه حکومــت جوزجانــان خراســان گماشــت (همــان : ٢٧٥) کــه بــه غــزنین نزدیــک بــود و مســـعود را بـــه ولایـــت ری گماشـــت (شـــبانکاره ای، ١٣٨١: ٦٤/٢؛ فروزانـــی، ١٣٨٤: ١٨٤) کـه هـم از غـزنین فاصـلۀ زیـادی داشـت و طبیعتـا دسترسـی مسـعود پـس از مـرگ محمــود بــدان جــا مشــکلاتی بــه همــراه داشــت و هــم دشــمنانی همچــون علاءالدولــه (بیهقــی، ١٣٨٩: ١٥).