چکیده:
با تامّل در آیات قرآن کریم، از ساختار و معانی برخی از الفاظ و عبارات قرآن چنین بر میآید که یک لفظ، در عبارتی واحد، دو معنا را با خود به همراه دارد که این شیوه کاربرد در علوم قرآن و تفسیر «تضمین» نام دارد. مفسران اسلامی در تفسیر آیات الهی برای نشان دادن برجستگیهای ادبی ـ بلاغی قرآن بهصورت گسترده از این صنعت ادبی استفاده نمودهاند. ابن عاشور نویسنده تفسیر «التّحریر و التّنویر» بهطور چشمگیر از این قاعده بهره برده است. در این مقاله ضمن معناشناسی تضمین، انواع آن اعم از ادبی، نحوی، بلاغی و عروضی مورد بررسی قرار گرفته است. تلقی مفسران اسلامی از تضمین منطبق بر تعریف نحویان از این پدیده است. نحویان تضمین را بر سه قسم: اسم، فعل و حرف تقسیم نمودهاند. مقاله حاضر فقط به تضمین افعال پرداخته است. در بررسی آیات از تفاسیر متعدد شیعه و اهل سنّت بهرهبرداری شده است، اما تاکید بر آراء و نظرهای ابن عاشور است.
خلاصه ماشینی:
ابن عاشور در تفسیر آیه چنین بیان کرده است که اگر فعل «خلوا» با حرف «الی» متعدی شود به معنای «آب» و «خلص» است؛ یعنی برخورد منافقین با افراد مؤمن بسیار اندک و تصادفی بوده درحالیکه مرجع و مآب منافقین با افرادی است که قرآن آنها را شیاطین نامیده است.
با تفسیر فوق از آیه شریفه صنعت تضمین در این مورد بهکار نرفته است، اما طبق تفسیری که ابن عاشور ارائه داده، تضمین وجود دارد؛ بدین معنا که عبارت «أهل بـه» متضمن معنای بلند کردن صدا و تقرب است؛ یعنی اعراب جاهلی افزون بر بلند کردن صوت هنگام ذبح حیوانات این کار را بهقصد تقرب به بتها انجام میدادند.
(زمخشری، 1407: 1 / 351؛ طنطاوی، 1422: 1 / 807) طنطاوی در تفسیر این آیه به صراحت به واژه تضمین اشاره و بیان میکند که فعل «سرع» با حرف جر «الی» متعدی میشود، چنانکه برخی آیات به این صورت «و سارعوا إلی مغفرة من ربکم» (آلعمران / 133) آمده است.
(عنکبوت / 24) در آیه مزبور فعل «نصر» با حرف «من» متعدی شده است و این خود بیانگر وجود تضمین در آیه شریفه است؛ بدین معنا که نصرت متضمن معنای نجات است؛ یعنی خدا افزون بر یاریرساندن، ایشان را از دشواریها نجات میدهد.
(مکارم شیرازی، بیتا: 19 / 5؛ طباطبایی، 1393: 17 / 73؛ طنطاوی، 1422: 1 / 3575؛ زمخشری، 1407: 5 / 470) این نوع تفسیر از آیه شریفه فاقد صنعت تضمین است.
(طبری، 1412: 21 / 449؛ زمخشری، 1407: 6 / 151؛ بیضاوی، بیتا: 5 / 140؛ ثعلبی، 1415: 3 / 358) اما برخی همچون ابن عاشور در تفسیر آیه لفظ تضمین را ذکر نمودهاند.