چکیده:
واژۀ «فواد» يكي از مهمترين مفاهيم قرآني است كه نظر و تدبر هر انديشمند قرآني را به خود جلب ميكند. اين واژه تاكنون بهرغم تلاشهاي برخي لغويون، مفسرين و علما، با رويكرد معناشناسانه بررسي نشده است. كاربرد اين واژه در قرآن كريم 16 مرتبه در 15 آيه هست. اين پژوهش با روش معناشناسي كه نگاه تحليلي و دقيق به متن است، به تبيين معناي «فواد» و استخراج مولفههاي معنايي آن از قرآن كريم پرداخته است. بررسي آياتي كه واژه «فواد» در آن بهكار رفته است اين گونه نشان داد كه اين كلمه در كاربرد قرآني بر محور جانشيني و تا حدودي تقابل، با مفهوم قلب و بر محور همنشيني با مفاهيمي مثل تثبيت، هوي، ربط و... در يك حوزه معنايي قرار ميگيرد. كشف مولفههاي معنايي «فواد» سبب تجلي بيشتر معارف ناب قرآني براي روشني راه عبد خداوند متعال و نشان دادن جهانبيني خاص و نظاممند قرآن كريم است.
خلاصه ماشینی:
در یکی از آیات «فؤاد» مضاف برای امموسی قرار گرفته و در همنشینی با قلب که تا حدودی بیانگر جانشینی با فؤاد است، همنشین کلمۀ کلیدی «ربطنا» شده است و در آخر آیه چنین قلب و فؤادی که از مادر موسی(ع) بیان شده، توصیف به مؤمن شده است: «لتکونمنالمؤمنین» (قصص:10).
دو آیۀ «تتقلبفیهالقلوبوالأبصار» (نور: 37) و آیۀ «نقلبأفئدتهموأبصارهم» (انعام: 10) جانشینی این دو واژه را میرساند و همانطور که بیان شد اکثر قریب به اتفاق مفسرین و علماء قلب و فؤاد را به یک معنا گرفتهاند2 از این رو معناشناسی واژۀ قلب به اندازه نیاز، برای تببین و روشنشدن معنای جانشین آن یعنی فؤاد لازم است.
دو آیۀ «تتقلبفیهالقلوبوالأبصار» (نور:37) و آیۀ «نقلبأفئدتهموأبصارهم» (انعام:10) جانشینی این دو واژه را میرساند؛ که همانطور که بیان شد اکثر قریب به اتفاق مفسرین و علماء قلب و فؤاد را به یک معنا گرفتهاند3، ازاین رو معناشناسی واژۀ قلب که تا حدودی صورت گرفت، برای تببین و روشنشدن معنای جانشین آن یعنی فؤاد لازم است؛ یعنی ما معنای قلب را عامی گرفتهایم که با مؤلفههای اضافهتری از معنا، نشاندار و خاص میشود که به آن «فؤاد» گفته میشود.
کلمه دیگری که در این شبکه معنایی خود را نشان میدهد «سکینه» است؛ چون هر دو کلید واژۀ با «علی قلوب» همنشین است که معنای این دو واژه را بسیار به هم نزدیک میکند و اینک بررسی آن: این ماده با مشتقات آن در قرآن 69 بار بیان شده است که پنج نمونه آن با مطلب ما همخوانی دارد که در ادامه به بررسی آن میپردازیم: «هو الذی أنزل السکینة فی قلوب المؤمنین لیزدادوا إیمانا مع إیمانهم»(فتح:4) که در این آیه «قلوب» ظرف نزول سکینه است.