چکیده:
زهد از مباحث مهم در تفکر اسلامی و از محوریترین اصول در نگاه متصوفه است. بسیاری تصوف را همان زهد تکاملیافته میدانند و علت اهتمام صوفیان به زهد را توجه آنها به این حقیقت دانستهاند که بدون بیرغبتی به دنیا، طیکردن مسیر سلوک میسر نخواهد بود. به همین سبب، ارکان زهد از نگاه ایشان عبارت است از: اجتناب از عمل بیعلاقه، گفتاری بیطمع، عزت بیریاست، دنیاگریزی و پرهیز از مال، سخن و خواب و خوراک. زهد در نگاه معصومان (ع) اختلافاتی با نگاه متصوفه دارد؛ اما میتوان گفت زهد نزد متصوفه تا حد زیادی نزدیک به حقیقت آن در بیان پیامبر (ص) و اهل بیت ایشان است و بلکه گاه تعریف متصوفه از زهد عیناً همان تعریف پیامبر (ص) است. لذا تفاوتهایی وجود دارد، چنانکه زهد نزد متصوفه معنای تندتری داشته است، به گونهای که بعضاً منجر به ترک ضروریات زندگی و دشمنداشتن دنیا میشود، حال آنکه در کلام معصومان (ص) توجه به نیازهای زندگی و ضروریات آن آشکار است؛ اما این تفاوتها آنچنان وسیع و عمیق نبوده است که بتوان زهد متصوفه را جدای از زهد حضرات معصومان (ع) دانست. تحقیق حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی زهد و زهدگرایی را بررسی، و بین دیدگاه معصومان (ع) با متصوفه مقایسه تطبیقی میکند
خلاصه ماشینی:
لذا تفاوتهایی وجود دارد، چنانکه زهد نزد متصوفه معنای تندتری داشته است، به گونهای که بعضا منجر به ترک ضروریات زندگی و دشمنداشتن دنیا میشود، حال آنکه در کلام معصومان (ص) توجه به نیازهای زندگی و ضروریات آن آشکار است؛ اما این تفاوتها آنچنان وسیع و عمیق نبوده است که بتوان زهد متصوفه را جدای از زهد حضرات معصومان (ع) دانست.
آنچه معنای زهد را روشن میکند و به آن جنبه عملی (کارکردی) میدهد، سیره عملی زهدورزی پیامبر اعظم (ص) و ائمه هدی (ع) و صحابه راستین ایشان است؛ چراکه حضرت در کنار سفارش لفظی عملا نیز زهدورزی را به مسلمانان آموزش میدادند و آنها را به تحصیل خلق و خوی زاهدانه ترغیب میکردند.
چنانکه از سخنان اهل لغت و ارباب معاجم به دست میآید زهد به معنای ترک و اعراض از چیزی است، خواه این ترک و اعراض به سبب محبوبشدن در پیشگاه خداوند واقع شده باشد یا به علت کمارزشی شیء متروک یا به هر دلیل دیگر؛ در مشتقات این کلمه نیز تقریبا همین معنا را میتوان دید.
واگرایی و نقاط افتراق متصوفه و حضرات معصومان (ع) در تعریف زهد عناصر مشترک فراوانی در هر دو دسته تعاریف مذکور بهروشنی دیده میشود؛ اما با دقت در این تعاریف نقاط افتراقی نیز وجود دارد؛ چراکه زهد در نزد متصوفه معنای تندتری داشته است، به گونهای که منجر به امور ذیل میشود: ۱.
البته با توجه به معانی زهد در نگاه اهل بیت (ع) بهراحتی به دست میآید که اگر کسی موفق به کسب این فضیلت شود به صورت طبیعی از سخنگفتن وی کاسته خواهد شد؛ چراکه بسیاری از اموری که محرک سخن گفتن میشود (مانند انگیزههای دنیوی) در وجود زاهد از بین رفته است.