چکیده:
«قوانين دستگيري» اثري گرانبها در زمينه دستور زبان فارسي و معاني بيان است كه به صورت نسخه خطي باقي مانده و در صورت تصحيح به شيوه علمي و دقيق، منبعي بسيار ارزشمند به ميراث زبان و ادبيات فارسي خواهد افزود. اين نسخه خطي متعلق به قرن سيزدهم و اوايل دوره قاجاريه است و به دست مولانا غلام دستگير به منظور آموزش دستور زبان فارسي به غيرفارسي زبانان شبه قاره هند، نگاشته شده است. سبك نثر آن ويژگي هاي خاصي دارد كه در اين مقاله به بررسي و تحليل آن در دو بخش «صوري» و «محتوايي» پرداخته ايم. در بخش صوري، ويژگي هاي زباني از قبيل كاربرد افعال و تركيبات و واژگان و مختصات ادبي چون آرايه هاي بديعي و بياني بررسي شده و در بخش محتوايي به خصوصياتي چون استناد علمي و امانت داري، دقت در بيان مباحث و نگاه تحليلي و انتقادي نويسنده اشاره شده است. ذوق سليم و طبع اديبانه نويسنده، از متن اثر به خوبي پيداست. از آنجا كه اين اثر در خارج از مرزهاي ايران نگاشته شده است، سبك شناسي آن، موقعيت نثر فارسي دوره قاجار را در شبه قاره هند نشان مي دهد.
“Dastgiri Rules”، is a valuable handwritten work in the field of Persian syntax and rhetoric that can be turn into a precious source of Persian language and literature provided that it is edited scientifically and exactly. The work is related to the 13th century of hijrah and the early Qajar period written with the purpose of instructing the syntax of Persian language to the non-Persian speakers of the India Subcontinent by Moulana Gholam Dastgir. Besides the syntax rules، The manuscript contains rhetoric، and such topics as simple elements of Persian alphabet، inversion and permutation، a collection of proverbs and poems some from the unknown poets، Qur’anic verses، religious traditions، etc. The sound taste and literary talent of the author has made the prose style of the book remarkable and impressive; using literal and spiritual literary elements، making reference to a large number of religious traditions، verses، and poems، phrases of different sciences، and the variety of topics are some features of the book that prompted us to study and analyze the prose style of the book. The result of the study is presented in the following passage
خلاصه ماشینی:
"- استشهاد به آیات و احادیث : در این نسخه خطی، تلمیح به آیات و احادیث در لابه لای مطالب دستوری گاه به عنوان شاهد مثال و گاه بـرای تـاثیر و زینـت بیشتر کلام ، رخ مینماید که از آن جمله اند: «والشعراء یتبعهم الغاوون الاالذین آمنوا» (٤١٠) «ان الله لایضیع اجرالمحسنین » (٥) - احادیث : «اذا مات المومن و ترک ورقه واحده علیهاالعلم تکون تلک الورقه یوم القیمه سترا بینه و بین النار و اعطاه الله مدینه اوسع مـن الـدنیا سبع مرات » (٢) «الدنیا جیفۀ و طالبها کلاب » (٤٦٤) « ان لله کنزا تحت العرش مفاتیحها السنۀالشعرا» (٤١٠) - ضرب المثل : یکی از نکات مولف «قوانین دستگیری» در جای جای اثرش بنا به مقتضای حـال و مقـام از مثلهـای رایـج عربـی یـا فارسـی استفاده می کند که از آن جمله اند: «الانسان مرکب من الخطا والنسیان »(٥) « ایاس حد خود بشناس »(٥٣٦) « تا نباشد چیزکی مردم نگویند چیزها»(٩١) -ماده تاریخ : نویسنده در مقدمه اثرش تاریخ نگارش نسخه (١٢٦٥) را به صورت ماده تاریخ بیان کرده است ؛ «سال تـاریخ جسـتم از اعـلام / گفت هاتف زمنت علام / شد قوانین دستگیری نام / بی سر نقص دان سن اتمام » (٥) ٢- بخش محتوایی - استناد علمی و امانت داری: ذکر منابع اثر به صورت مفصل در ابتدای نسخه و در اثنای کلام ، در واقع کتابشناسی کتب دستوری آن زمان هم به حساب مـی آید که هم بر غنای علمی «قوانین دستگیری» میافزاید و هم قدرشناسی و امانـت داری نویسـنده آن را نشـان مـیدهـد بـه جهـت اهمیت این بحث ، مآخذ کتاب به عینه نقل میشود: « اسامی کتبی که ماخذ این تالیف است بدین تفصیل فرهنگ جهانگیری جمال الدین حسین انجوی، برهان قاطع محمد حسـین متخلص ببرهان منتخب اللغات و فرهنگ عبدالرشید تحفه العجم سید حسین شاه ، دستورالفرس عبدالواسع هانسوی، شـجره المعـانی و نهرالفصاحه و چار شربت هر سه از میرزا محمد حسن قتیل الکنوی تکمله فارسی قطب علی منتخب النجـو امیـر حیـدر حسـینی بلکرمی رساله عبدالباسط میتهونی دقائق الانشاء نجهور داس ولد رنجیت رای کایت جونفوری مدار الافاضل الله داد فـیض سـربندی جواهرالحروف تصنیف بیک چند دهلویی، جامع القوانین خلیف شاه محمد، قلزم هفتم قبول محمد جـامع فوائـد فـوارش علیخـان شیوا دیباچه مویدالفضلا ترتیب القواعد حاجی فضل علی خان مناظرالانشاء محمود بن شیخ محمد گیلانی، مصباح المتبـدی محمـد رحم علیخان ، موهبت عظمی سراج الدین علیخان ، حدائق البلاغه شمس الدین ، مجمع الصـنائع نظـام الـدین احمـد، چـارچمن غـلام محیالدین ، تحقیق القوانین حاجی محمد، مخزن الفوائد محمد فائق صدیقی جامع التمثیل محمد علی حبـل رودی شـرح گلسـتان از بدر علی شرح سری بحران از سروری دیباچه سرو ازاد میر غلام آزاد بلکرامی رساله عروض سیفیالمعجم فی معائر اشـعارالعجـم محمد بن قیس فوائد ضیائی عبدالرحمان جامی تحریر قواعد منطقی شرح رساله شمسی میبـذی، شـرح هدایـه حکمـت ، مختصـر معانی و مطول سعدالدین تفتازانی ."