چکیده:
مساله "اشتراط رویت پذیی هلال در محل" با عنوان "اشتراط اتحاد افق در رویت هلال"
شناخته شده است. این مساله تا زمان مرحوم شیخ طوسی مطرح نبوده و فقها در مورد آن سخن
روشنی ارائه نداده اند.
نخستین کسی که به روشنی به این مساله پرداخته است، مرحوم شیخ طوسی (م. 460 ) در
"المبسوط" است که قائل به اشتراط رویت پذیری هلال در محلّ (یا مناطق مقارب ملازم با
رویت در محل) شده است و پس از مرحوم شیخ، این بیان در کلمات بسیاری دیگر از فقها
آمده است و بر آن صحّه گذاشته شده است تا آنجا که این رای بدون مخالف باقی مانده است،
تا این که مرحوم فیض کاشانی (م. 1091) در "الوافی" موضع کاملا متفاوتی ارائه کرده است و
قائل به کفایت رویت هلال در یک منطقه برای مناطق دیگر شده است.
پس از ایشان نیز رای مشهور همان "اشتراط رویت پذیری هلال در محل" است. البته از زمان
مرحوم آیت الله خوئی به بعد، به نظر مخالف مشهور هم توجّه شده است که ایشان اشتراک در
قسمتی از شب دو منطقه را هم شرط کرده است.
در زمان کنونی نیز فقهایی متاثرّ از آیت الله خوئی به این نظر قائل شده اند، مثل آیت الله وحید
خراسانی و میرزا جواد آقای تبریزی. امّا نظر مشهور بین فقهای حاضر نیز همان "اشتراط
پذیری هلال در محل" است.
برخی از فقها رویت هلال در مناطق دیگر را به جهت ملازمه با رویت در محلّ کافی
دانسته اند که دسته ای به جهت انکار یا تردید در کرویتّ زمین به این مساله قائل شده اند و
دسته ای دیگر رویت در مناطق دیگر را اماره شرعی بر رویت در محلّ دانسته اند.
در حقیقت ایشان رویت در محلّ را شرط می دانسته اند و رویت در مناطق دیگر را راهی
برای اثبات "رویت پذیری هلال در محل" تلقی کرده اند. بنابراین مخالف نظر مشهور نیستند و
نظرشان به دیدگاه مشهور بازگشت می کند.
با ملاحظة عوامل موثرّ در رویت هلال نیز، روشن می شود که خروج ماه از محاق و تحت
الشعاع خورشید برای رویت پذیری کافی نبوده و با آن ملازمه ای ندارد و این عوامل موثر در
رویت هلال، نسبی بوده و به محلّ رویت وابسته است و همین عوامل نسبی در ثبوت اوّل ماه
قمری موثر است.
پس نظریة قائلین به کفایت خروج از محاق و تحت الشعاع خورشید و یا رویت در مناطق
دور برای مناطق دیگر برای اثبات اوّل ماه، به هیچ وجه با واقعیت نجومی تطبیق ندارد.
علاوه بر آنکه این نظریه با سیرهی جاری در عرف ومتشرّعه ناسازگار است وعرف، اوّل ماه را
روزی می داند که هلال ماه در آسمان منطقه و حوالی نزدیک به آن -که ملازم با رویت در محل
است- رویت پذیر باشد.
خلاصه ماشینی:
قائلین قول اول الف- فقهایی که ملازمه را در مناطق نزدیک به هم یا هم افق تصویر کردهاند 1- شیخ طوسی در «المبسوط» 2- ابن براج در «المهذب» 3- ابن حمزه در«الوسیله» 4- محمد بن حسین کیذری در «اصباح الشیعة» 5- محقق حلی در «شرائع الاسلام»، «المعتبر»، «اجوبة المسائل الطبریة» 6- یحیی بن سعید هزلی حلی در «الجامع للشرائع» 7- علامه حلی در «قواعد الاحکام» و «تذکرة الفقهاء» و «تحریرالاحکام الشریعة» و «ارشاد الاذهان» و «تلخیص المرام» 8- فخرالمحققین در «ایضاح الفوائد» 9- فاضل نیلی در «حاشیة الارشاد» 10- عبدالرحمان بن محمد عتائقی در «شرح الارشاد» 11- شمس الدین محمدبن قطان حلی در «معالم الدین فی فقه آلیس» 12- شیخ حسین آل عصفور بحرانی در «سداد العباد» 13- محقق کرکی در«جامع المقاصد»، «حاشیة شرائع الاسلام»، «حاشیۀ ارشاد الاذهان» 14- شهید ثانی در «مسالک الافهام»، «حاشیۀ شرایع الاسلام» و «حاشیة الارشاد» 15- محقق اردبیلی در «مجمع الفائدة و البرهان» 16- شیخ بهایی در «الحدیقة الهلالیة»، «الاثناعشریه» 17- علامه محمدتقی مجلسی در «احکام الصوم» 18- فیض کاشانی در «مفاتیح الشرایع» 19- آقا حسین خوانساری در «مشارق الشموس فی شرح الدروس» 20- شیخ جعفر کاشف الغطاء در «کشف الغطاء» 21- میرزای قمی در «غنائم الایام» 22- سید محمد مجاهد در «مصابیح الفقه» 23- مولی احمد نراقی در «رسائل و مسائل» و «تذکرة الأحباب» 24- محمد ابراهیم کلباسی در «النخبة» 25- شیخ حسن کاشف الغطاء در«انوار الفقاهة» و «تکملۀ بغیة الطالب» 26- محمد مهدی بن ابراهیم کلباسی در «معراج الشریعة» 27- میرزا احمد بن لطفعلی تبریزی در «منهج الرشاد» 28- شیخ مرتضی انصاری در «کتاب الصوم» 29- فاضل ایروانی در «نجاة المقلدین» 30- شیخ زین الدین مازندرانی در «ذخیرة المعاد» 31 - سید محمد کاظم یزدی در «العروة الوثقی» 32- سید ابو الحسن اصفهانی در «وسیلة النجاة» 33- حاج آقا حسین بروجرودی «مجمع الفروع» و «توضیح المسائل» 34- سید محسن حکیم در «منهاجالصالحین» 35- علامه شعرانی در «استدارک علی الفصل الثالث من تشریح الافلاک» 36- شیخ محمد جواد مغنیة در «الفقه علی المذاهب الخمسة» 37- امام خمینی (ره) در«تحریر الوسیله»، «استفتائات» و «نجاة العباد» 38- شیخ محمد امین زین الدین در «کلمة التقوی» 39- آیة الله سیستانی در «رسالة توضیح المسائل».