چکیده:
پس از سقوط سامانیان، سرزمین ماوراءالنهر در شرق خراسان، تحت حاکمیت اقوام
ترک مسلمان، موسوم به قراخانیان، قرار گرفت که بیش از دو قرن، یعنی از سال
389ـ609 ق. (هفت سال قبل از یورش مغولان به آن سرزمین)، دوام یافت. در سدههای پنجم و
ششم هجری، گروههای زیادی از سادات علوی و شیعیان اسماعیلی، به سبب وجود
شرائط خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، در ماوراءالنهر حضور یافته و مسکن
گزیدهاند. این مقاله بر آن است تا حضور پیروان مذاهب شیعی در ماوراءالنهر را در
سدههای پنجم و ششم بررسی کند.
خلاصه ماشینی:
"نجمالدین ابوحفص عمر نسفی، نویسنده القند فی ذکر علماء سمرقند، چند تن از سادات و علمای شیعه را که در سمرقند میزیستند، نام برده؛ از جمله یکی از آنان با القاب «سید، امام اجل، صدرالاسلام و المسلمین، قطبالائمة، ملک علماء المشرق و الصین؛ اشرف بن محمد بن ابی شجاع (ت 468 ق) و از نوادگان علی بن ابی طالب» یاد کرده است.
(پیشین، ص 145) از نسل حسین بن علی شاه شهیدی نز تخمه جمشید و نز گوهر مهراج در اشعار سوزنی سمرقندی، اعتقاد به ظهور مهدی موعود علیهالسلام که از اعتقادات اساسی شیعیان است، مفهومی کاملا شناخته شده میباشد و در یکی از اشعار او چنین تجلی کرده است: گویند مهدی آید صاحب قران برون چون مدت زمانه خواهد بر کران رسید (پیشین، ص 158ـ159) سوزنی سمرقندی در جای دیگر از اشعار خود، به آرایش خاص علویان سمرقند اشاره کرده، میگوید آنان گیسوی خود را تا روی پیشانی میریختند: «گیسو فرو هلد علویوار پیش بر» (پیشین، ص 21) در دیوان سوزنی سمرقندی از چند تن از سادات بزرگ ماوراءالنهر، که دارای حرمت و اعتبار اجتماعی و شهرت بالایی بودند، یاد شده که از زندگانی آنان اطلاعی در دست نیست؛ اما از القاب و عناوین خاص آنان پیداست که مقام و موقعیت دینی و علمی قابل توجهی داشتند.
همزمان با تأسیس دولت فاطمیان در آغاز سده چهارم هجری، مبلغان اسماعیلیه به طور فعال به نشر این مذهب در ایران پرداختند و خراسان و ماوراءالنهر را به سبب شرائط جغرافیایی خاص و نیز دوری از مرکز خلافت، یکی از مناطق مهم گسترش تبلیغات خود قرار دادند."