چکیده:
نخستین تاریخ های خراسان بزرگ در عصر اسلامی، در فاصله نیمه سده دوم تا نیمه سده سوم هجری همزمان توسط تاریخ نگاران عراق (ابومخنف، هشام کلبی، ابوعبیده معمر بن مثنی و مدائنی) و خراسان(حفص بن منصور مروزی و سلمویه بن صالح) به رشته تحریر درآمدند. هدف اولیه آثار عراقیان به دست دادن تاریخ پیروزیهای اعراب مسلمان در این منطقه بود، ولی عملا به ابعاد دیگری از تاریخ این مهم ترین ایالت شرق دنیای اسلام نیز پرداختند. مورخین خراسانی نیز فتوحات، اوضاع سیاسی و مالی منطقه را مورد توجه قرار دادند. از این کتب، هیچ نسخه مستقلی در دست نیست، ولی بخشهایی قابل توجه از شماری از آنها در کتب نویسندگان دوره های بعد نقل شده و این چنین زمینه بازسازی آنها فراهم آمده است. نتیجه کوشش در این زمینه، احیای چند اثر مهم از میراث تاریخ نگاری اسلامی است.
خلاصه ماشینی:
"ما در این بخش از مقاله به معرفی هفت کتابی می پردازیم که چهـار تـاریخ نگـار مکتب عراق (ابومخنف ، ابوعبیده معمر بن مثنی ، هشـام بـن محمـد کلبـی و ابوالحسـن مدائنی ) در فاصلة نیمة سدة دوم تا دهه هـای اول سـدة سـوم هجـری دربـارة خراسـان نوشته اند و آنها را در کنار چند اثری که در همین فاصله زمـانی مورخـان خراسـانی بـه رشته تحریر درآوردهاند، می توان قدیم ترین تاریخهای خراسان قلمداد کرد: ١.
البته این نقل قولی مستقیم نیست و طبری روایـت ابومخنـف را با اخبار راویان دیگر ترکیب کرده است ، ولی بـر ایـن اسـاس مـی تـوان تـا انـدازهای اطمینان یافت که کتاب فتوح خراسان ابومخنف ، حوادث خراسان را از آغاز فتح آن به دست اعراب مسلمان، تا اواخر سدة اول هجری در بر می گرفته است .
به هرصورت از طریق آنچه طبـری نقل کرده است ، می توان به آگاهیهای بسیار در این باره دست یافت : مدائنی در کتاب فتوح خراسان علاوه بر گزارش راویان عراقی مانند: مفضل بن محمد الضبی الکوفی و ابوالـذیال، از گزارشـهای راویـان خراسـانی (حسـن بـن رشـید جوزجانی ، ابوالحسن الخراسانی ، ابراهیم بن یزید خراسانی ، ابوصالح المروزی، شیخ من اهل خراسان، رجل من اهل خراسان و مرزبان قهستان) نیز سود برده است .
از ایـن کتـاب مـدائنی نیـز نسـخه ای موجـود نیست ، ولی بر اساس همان مبنای پیش گفته ، می توان با اطمینانی نسـبی آنچـه را طبـری ذیل حوادث سالهای مذکور در این باره از قول مدائنی نقل کرده است ، برگرفته از کتاب ولایة اسد بن عبدالله القسری قلمداد کرد."