چکیده:
براساس آموزه های دینی، عالم برزخ عالمی است میان عالم طبیعت وقیامت که انسان بعداز زندگی دنیوی تا فرارسیدن قیامت، درآن عالم خواهدماند.وجود چنین عالمی از دیدگاه شرع، ضروری است، علاوه براین، در متون عرفانی وفلسفی وجود عالم برزخ به عنوان پیوند دهنده و حدوسط عالم ماده وعالم معنا، شناخته شده است. براساس آثار شیخ اشراق، عالم برزخ در مرتبه ای از مراتب عالم مثال مقیّد ودر قوس صعود جای دارد که صور خیالی آن عالم، معلول حهات فاعلیت نفس انسانی است. مراد از برزخ شرعی نیز همین برزخ صعودی است که مرز مقدرّ معاد از آنجا شروع می شود. امّا این فیلسوف گرانقدر، برای سعادت وشقاوت پس ازمرگ، به تحقق جسم در بعضی مراتب وعدم ضرورت آن در تمام مراتب، معتقد است. دراین مقاله، نگاه شیخ اشراق به عالم برزخ وتبیین جایگاه نفوس پس از مرگ ازدیدگاه آن حکیم با تاکید بر آیات وروایات مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
خلاصه ماشینی:
گر مرا هیچ نباشد نه به دنیا نه به عقبی چون تو دارم همه دارم دگرم هیچ نباید اما آیا ورود به عالم قیامت، بدون ورود به عالم برزخ، امکان دارد؟ با تأمل در نظریه شیخ اشراق، ورود کاملین در علم و عمل به عالم قیامت یا عالم عقول فلسفی با یکبار مردن و مرگ دنیوی محقق میگردد؛ ولی براساس ظواهر آیات ورود به عالم قیامت مستلزم دوبار مرگ و دو بار زنده شدن است، در آیه «قاٰلوا ربنآٰ امݦݡتنا اٮݦݩݒںݧݩݐٮݩݧݑیݨݨݧن واحݨیݔݨݦݡیݫݔݦݨٮݩݩݑںݩݩݐا اٮݦݩݒںݧݩݐٮݩݧݑیݨݨݧن فاعٮݦݩݑرݦفناٰ بذنوبناٰ فهݧل الٰی خروݢݢحݫݬݓݬ منݨ سبٖیل» (غافر / 11) به دو نوع مردن و دو نوع زنده شدن تصریح شده است، اگر یکی از آن دو همان مرگی باشد که انسان بهوسیله آن از این دنیا به دنیای دیگر منتقل میشود، مرگ دیگری نیز در آن دنیای دیگر تحقق خواهد یافت که آن، زمانی است که یک زندگی دیگری پس از این دنیا و در میانه دو مرگ، و زندگی دیگری نیز پس از مرگ دوم وجود داشته باشد.
(طباطبایی، 1374: 17 / 475) صعود کاملین در علم و عمل به عالم عقول و بدون طی نخستین مرتبه قوس صعود ـ عالم برزخ ـ علاوه بر اینکه با مضمون آیه شریفه مذکور و دیدگاه علامه ناسازگار است با مراتب نزولی و صعودی مورد نظر خود شیخ اشراق سازگار نیست، زیرا از آنجا که نخستین مرتبه قوس صعود در نگاه شیخ اشراق، عالم مثال مقید یا برزخ صعودی است؛ ورود مستقیم به عالم عقول بدون طی آن مرتبه، مراتب سیر صعودی را متفاوت با سیر نزولی جلوه میدهد، به این معنی که؛ نیم دایره قوس نزول مرتبه به مرتبه به انتها میرسد ولی در قوس صعود این روال به هم میخورد.