چکیده:
اندیشمندان اسلامی درباره سهم انسان در ایجاد افعالش، آراء متفاوتی ارائه دادهاند. از متکلمان اسلامی، معتزله قایل به تفویضاند و جبریان اختیار انسان را نفی میکنند، اما اشاعره نظریه «کسب» را ابداع کردهاند. در مقاله حاضر، با تحقیق در کتابها و مقالات کلامی، به انگیزه اشاعره برای بیان نظریه «کسب» و مهمترین ادله عقلی و نقلی ایشان اشاره و عدم کفایت ادلهشان اثبات شده است. همچنین تقریرات مختلف اشاعره از کسب، تبیین و نقد و بررسی گردیده است. اما افزون بر آنکه ادله اشاعره در اثبات مدعای ایشان ناکافی است، تقریرهای متعددشان از کسب نیز مفهوم صحیحی به دست نمیدهد. ازاینرو، نظریه «کسب» اسمی است بدون مسمای صحیح. در نتیجه، تلاش اشاعره برای مقابله با جبر به نتیجه نرسید؛ زیرا بازگشت نظریه «کسب» به نظریه «جبر» است. ازاینرو، همه اشکالاتی که متوجه جبریه است، بر کسبیه نیز وارد است، مگر برخی از اشاعره مانند جوینی و تفتازانی که تقریر ایشان از کسب به نظریه امامیه (الامر بین الامرین) بازمیگردد.
خلاصه ماشینی:
"بنابراین، بخش اول روایت دلیل است بر اینکه منظور از بخش دوم (لم یقدروا علی ذلک) این نیست که خلق قدرت سود یا زیان رساندن ندارند، بلکه منظور آن است که مستقل از اراده خداوند چنین قدرتی ندارند؛ زیرا قدرت انسان مستقل نیست و به لحاظ تکوین در عرض قدرت خدا قرار ندارد تا بتواند با قدرت خدا معارضه و مقابله کند.
تلازم بین علم خداوند و وجوب فعل از انسان منتفی است؛ زیرا متصور است که قدرت انسان در علم خداوند لحاظ شده باشد؛ یعنی خداوند علم داشته باشد به اینکه انسان با همان قدرتی که به او داده شده است، چنین فعلی را انجام میدهد، و اینکه گفته شود در این صورت، بر انسان واجب است که با قدرت و اختیار خویش، متعلق علم خداوند را محقق کند و نمیتواند ترکش را اراده کند (تفتازانی، 1409ق، ج 4،ص 232)، لازمهاش خلف است؛ زیرا فرض قدرت و اختیار انسان، با وجوب صدور فعل سازگاری ندارد.
4. اگر صرف کردن قدرت، مقارنت با فعل خدا یامحل بودن، فعل انسان نیست و تأثیری در حدوث فعل ندارد، مصحح اسناد فعل به انسان نبوده، جبر را نفی نمیکند و نمیتواند توجیهی برای توجه جزای فعل (عقاب و پاداش، تکریم و توبیخ) به انسان باشد، و اگر مؤثر است پس انسان نیز در حدوث فعل دخیل است، و در نتیجه، سخن اشاعره نقض میشود؛ زیرا تفتازانی، جرجانی، غزالی و مانند آنها ایجاد افعال انسان را به قدرت خدا میدانند و برای انسان و قدرتش هیچگونه تأثیری قایل نیستند."