چکیده:
دگرگونی روستاهای حاشیه شهرهای جدید صنعتی: بررسی موردی (الوند - البرز)
سلیمانی محمد*
* دانشگاه تربیت معلم تهران
ایجاد شهرهای جدید صنعتی در مجاورت شهرها و روستاهای موجود، همواره دگرگونی هایی بی سابقه در عرصه های گوناگون زندگی این شهرها و روستاها پدید می آورد. شهر صنعتی البرز در اواسط دهه چهل در چهارده کیلومتری شرق شهر قزوین در حاشیه روستای الوند ایجاد شده است. الگوی مکان گزینی البرز، ویژگی ها و هویت خاصی بدان بخشیده است. و در نتیجه تحولات پر دامنه ای را در روستای الوند به وجود آورده است. هدف مقاله حاضر شناخت مشخصات پایه ای و تحولات شهر صنعتی البرز به منظور تحلیل و تبیین روند و چرایی دگرگونی ها و نقاط عطف تحولات الوند در چارچوب روش تاریخی - تحلیلی و دیدگاه روند پژوهی بوده است. برای دست یابی به این منظور تلاش شده تا به دو پرسش زیر پاسخ گفته شود:
1) سیر دگرگونی ها و نقاط عطف تحولات الوند و پیوندهای آن با شهر صنعتی البرز طی سال های 1346 تاکنون چگونه بوده است؟
2) علل و عوامل بنیادی شکل دهنده به "ساز و کار" حاکم بر دگرگونی های الوند با ماهیت، ویژگی ها و مشکلات کنونی اش چه بوده است؟
مقاله، دگرگونی های الوند را از سال 1346 تاکنون در سه دوره بررسی و تحلیل نموده و به این نتیجه رسیده است که شهر صنعتی البرز علت بنیادی تحولات الوند بوده و از آغاز تاکنون "نقش خوابگاهی" مهم ترین کارکرد آن بوده است. هم چنین دگرگونی های الوند تا سال 1361 در شرایط نبود چهار پیش شرط اصلی رشد شهری سالم یعنی "فرصت"، "فرهنگ"، "برنامه ریزی" و "مدیریت شهری" روی داده و در هر حال متاثر از استعدادهای طبیعی، تاریخی و زیست محیطی آن نبوده است. شهر شدن الوند در سال 1361 نقطه عطف مهمی در حیات آن بوده است، چرا که از یک سو، دو پیش شرط حیاتی رشد صحیح شهر یعنی برنامه ریزی و مدیریت شهری بر دگرگونی های الوند حاکم و ناظر شده است و از سوی دیگر، نقش خدماتی الوند که تا آن زمان به صورت خود جوش شکل گرفته بود، در چارچوبی قانونمند به عنوان "نقش دوم"، در حیات اقتصادی الوند، ظاهر می گردد. در مورد سوال دوم نیز نتیجه این بوده است که شکل گیری البرز با ماهیت کنونی اش عمدتا معلول علل و عوامل فرا منطقه ای و نیز شرایط عامی بوده است که در دهه 40 و 50 بر فرهنگ نو شهرسازی در ایران حاکم بوده است.
بالاخره، مقاله پیشنهاد نموده است که با عبرت از گذشته، البرز و الوند باید در چارچوب "منطقه شهری - صنعتی قزوین" به عنوان یک "مجتمع شهری - صنعتی جدید"، سازمان دهی، برنامه ریزی و تجهیز شوند.
خلاصه ماشینی:
"از آنجاکه نمونهء مورد مطالعهء این پژوهش با نقش صنعتی و با الگوی اقماری طراحی و ایجاد شده است،برخی از ویژگیهای پایهای شهرهای جدید صنعتی اقماری را بهعنوان چهارچوبی برای راهنمایی و کمک به بررسی و تحلیل شهر صنعتی البرز در پیوند با تحولات الوند،بیان میکنیم: الف)هدف از ایجاد اینگونه نوشهرها،اغلب سازماندهی صنایع مادر شهر در قالب یک فضای واحد و تجهیز شده در محدودهء"منطقهء شهری"است؛ ب)در اکثر موارد نوشهرهای صنعتی به لحاظ اسم و رسم صنعتی بوده و پایهء اقتصادی آنها مستقل و متکی بر فعالیتهای صنعتی اختصاصی یا چند گونه است؛لیکن در برخی موارد صرفا به خانهسازیهای وابسته به یک یا چند صنعت نیز،شهر صنعتی نام دادهاند؛شهر صنعتی البرز با تلقی نخست،برنامهریزی و نامگذاری شده است.
در فرآیند گسترش فعالیتهای تجاری خدماتی در الوند،طی این دوره سه عامل تأثیر داشته است: 1)کمبود و یا نبود بسیاری از خدمات و کالاهای موردنیاز کارکنان شهر صنعتی که همچنان تا این سالها مورد بیتوجهی بوده است؛ 2)حضور جمعیت مهاجر غیرشاغل در شهر صنعتی البرز در الوند-حدود(به تصویر صفحه مراجعه شود)جمعیت شاغل؛ 3)قرار داشتن یک منظومهء روستایی در حوزهء نفوذ الوندو درنتیجه لزوم شکلگیری یک مرکز خدماتی در سلسله مراتب میان قزوین و روستاهای مذکور."