چکیده:
گسترش افقی شهرها و ظرفیتهای موجود زمین مورد شهر یزد
تقوایی مسعود,سرایی محمدحسین
اگر توسعه پایدار شهری را کارآمدی اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفظ محیط زیست بدانیم، یکی از شرطهای مهم تحقیق آن بهینه سازی بهره گیری از زمین شهری است. امروزه به این مهم در شهرهای ما و از جمله شهر یزد توجه چندانی نمی شود.
شهر یزد که پیدایش و جوانه های آن به دوره پیش از اسلام باز می گردد، نظیر سایر شهرهای قدیمی ایران دو سناریوی رشد را تجربه کرده است. سناریوی رشد شهر در مدل ارگانیک، که تا دوره پهلوی و بخصوص قبل از اصلاحات اراضی دهه 40 بر توسعه فیزیکی این شهر حاکمیت داشته و تاثیرات آن بیشتر به صورت درون ریزی جمعیت شهری بوده است. در این فرآیند تغییرات ساختاری عموما محتوایی بوده و الگوی رشد شهر فشرده مانده است. سناریوی دیگری که شهر یزد در ربع قرن اخیر، در مرحله رشد شهری از سر گذرانده، مدل رشد غیرارگانیک بوده است. در این فرآیند، رشد فیزیکی بسیار سریعتر از رشد جمعیت و نیاز واقعی شهر بوده و شهر دچار گسترش افقی بی رویه ای شده است. مواردی چون از دست رفتن یکپارچگی شهر و توسعه پراکنده، متخلخل و جسته و گریخته، تخلیه بافتهای تاریخی و قدیمی، کم تراکمی بافتهای شهری، دشواریهای خدمات رسانی به دلیل گستردگی شهر و تراکم پایین جمعیت محلات، کیفیت و تناسب نامطلوب برخی از کاربری ها، افزایش زمینهای بایر و بلا استفاده، توسعه شهر بر روی اراضی ذخیره شده حوزه استحفاظی، مشکلات زیست محیطی و احتکار و بورس بازی زمین و ... ثمره این الگوی رشد هستند.
فرآیند عرضه زمین در این میان نقش اساسی داشته است. در این فرآیند شتاب زده، عرصه های وسیعی به صورت بافتهای روستایی کم تراکم و اراضی کشاورزی و بایر همپیوند با آنها در محدوده شهر قرار گرفته و در سایه فقدان طرح و مدیریت کارآمد زمین، به صورت غیر قانونی تفکیک شده و در معرض بورس بازی قرار گرفته اند. شاخصهای مربوط به گسترش شهر در ارزیابی های منطقه ای و ملی نشان می دهند که شهر یزد در این مسیر پیشتاز بوده است. به طوری که اکنون نیمی از وسعت تحقق یافته کنونی شهر یزد کاذب است و برای 25 سال آینده نیاز به هیچ گونه افزایش مساحت ندارد.
خلاصه ماشینی:
"جدول 4 ارزیابی وضعیت زمین شهری یزد نسبت به الگوی دههء 40 (به تصویر صفحه مراجعه شود) مأخذ:استخراج و محاسبه از طرحهای جامع شهر یزد و آمارنامههای سازمان مدیریت و برنامهریزی یزد در سالهای مختلف نمودار 2 گسترش فیزیکی شهر یزد در مقایسه با الگوی رشد دهه 40 (به تصویر صفحه مراجعه شود) در این الگو سرانهء ناخالص زمین شهری 76 متر محاسبه شده و اساس را بر این گذاشتیم که چنانچه این مقدار سرانه پایدار میماند باتوجه به افزایش جمعیت و رسیدن به رقم 380 هزار نفر در سال 1381 وسعت شهر میبایست به 4/2894 هکتار میرسید؛اما عرضهء مازاد زمین و ورود مجموعه روستاهای نزدیک به شهر در دشت یزد-اردکان به حوزهء قانونی شهر،وسعت موجود را به حدود سه برابر این رقم رسانده است که درواقع با اتکاء به این شاخص،شهر هماکنون 8106 هکتار مازاد زمین و یا به عبارتی دیگر مازاد فضا دارد که بخش عمدهای از آن به صورت اراضی بالاستفاده،نهتنها انفصال ساخت شهری را به دنبال داشته است(جدول 4 و نمودار 2)؛بلکه مشکلات عدیدهای را در ساماندهی فضایی-کالبدی و ساخت شهر به وجود آورده است(اردشیری،1380،33).
به همین جهت در جدول زیر سرانهء ناخالص زمین شهری یزد را در مقایسه با میانگین مراکز استانها(حدود 24/95 متر مربع)،میانگین مراکز شهرستانها(حدود 49/108 متر مربع)،میانگین وضع موجود شهرهای 500-025 هزار نفری(حدود 90 متر مربع)،وضع پیشنهادی همین گروه از شهرها توسط مشاور طرح جامع یزد(226 متر مربع)،میانگین شهرهای گروه اقلیمی 6 که شهر یزد نیز جزو آنهاست(حدود 107 متر مربع)و نهایتا رقم توصیهء شده وزارت مسکن و شهرسازی(93 متر مربع)با وضع موجود شهر یزد مقایسه نموده که در تمام موارد اختلاف قابل توجهی دیده میشود و ضرورت تجدیدنظر در الگوی رشد شهر را گوشزد مینماید."