چکیده:
کردهای نواحی خراسان معروف به «کرمانج»در بخش شمالی این منطقه زندگی می کنند که در دوره سلطنت صفویان برای جلوگیری از تاخت و تاز بیگانگان از سرزمینشان در ترکیه، سوریه و قفقاز در نواحی آذربایجان غربی، که به هم رسیده بودند، به خراسان منتقل و در شمال این استان پهناور اسکان داده شدند. با جابه جایی های صورت پذیرفته در اسکان کردها از غرب ایران و قفقاز به شمال خراسان و به دلیل مجاورت آن ها با تراکمه و بلوچ از سنت های متداول در قالیبافی این اقوام نیز به حکم همجواری برداشت هایی کرده اند. هدف مقاله بررسی ساختار طرح و نقش و تنوع قالی های اصیل کردی منطقه خراسان است. این تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی و با رویکرد کیفی به بررسی عناصر تشکیل دهنده طرح و نقش قالی های کردی خراسان شامل (ترنج، لچک، نقش مایه های متن و حاشیه) در هر دو ناحیه کردنشین (خراسان رضوی و شمالی) پرداخته است. جامعه آماری در این تحقیق متمرکز بر دو منطقه خراسان (رضوی و شمالی) با توجه به تجمع اصلی کردهاست. نحوه انتخاب نمونه ها به شیوه هدفمند (غیرتصادفی) و بر اساس فراوانی در منطقه بوده است. بدین منظور 4 شهرستان با 13 روستا در خراسان رضوی و 6 شهرستان با 21 روستا در خراسان شمالی بررسی شدند. روش جمع آوری اطلاعات در پیشینه و سوابق تاریخی این قوم به شیوه کتابخانه ای و شناسایی نمونه قالی ها به شیوه میدانی توسط نگارندگان به دست آمده است. نتایج پژوهش نشان می دهد طرح و نقش قالی های کرد خراسان تنوع زیاد و ساختار مشابهی در طرح و نقش دارد. نقش مایه های به کار رفته در قالی هایشان برگرفته از طبیعت پیرامون زندگی مانند اشیاء متداول روزمره، جانوران، گیاهان و برخی نقوش کاملا انتزاعی انسانی است. مطالعات نشان می دهد که برخی از طرح ها و نقوش به کار رفته در قالی های کردی خراسان از جمله تولیدات اصیل و منحصر به فرد خاص این منطقه نیز محسوب می شود که نقش های به کار رفته در این قالی ها از نوع هندسی و ذهنی با الگوپذیری از عوامل پیرامونی چون طبیعت، باورها و اعتقادات است.
The present article is a kind of field and historical research accomplished based on available historical and imagery sources aiming at clarifying the changes that have been taken place in patterns and designs of mentally-woven mazlagan carpet and its patterns and motifs categorization in recent century. In addition to the historical investigation based on written and unwritten sources، a field study was also conducted in Mazlagan village، to find out old carpets، take their picture and interview with the old and famous people in Saveh and Tehran market and finally by comparing the information and pictures، the changes in patterns and designs of mentally-woven Mazlagan carpet were determined. Then، based on the obtained results، an attempt has been made to categorize and classify patterns and designs of this mentally-woven carpet. The results indicated that the patterns and designs of Mazlagan carpet can be classified with regard to two perspectivess which are forms and motif models; visual and physical nature of motifs as well as application of these motifs in the body or in the borders into four categories of plants and forms or models. The plant category can be divided into single flowers، leaf، leaf and flower band، three leaf flowers and incoming flowers and the last category to three subcategories of multi-angles including three، four، five، six and ehight angles and forms consisting of panes and arrows ،toothed and elbows. Borders in Mazlagan carpet can be divided into four types of two dostkomi and first until third type Harati.
خلاصه ماشینی:
با توجه به تنوع ساختار طرح و نقوش قالیهای جامعة آماری در مناطق روستایی کردنشین و برای شناسایی بهتر طرحهای اصیل کردی خراسان، به تفکیک قالیها بر اساس طبقهبندیهای رایج در طرح و نقش پرداخته شده است، که در این میان طرحهای قالی در جامعة آماری شامل 9 دستة کلی قالیهای لچکدار، لچکدار بدون ترنج، ترنجیها (حوضی)، قابی (خشتی)، قاب قابی، واگیرهای (بندی)، سراسری، محرابی، محرمات است.
3- پیشینه و ادبیات تحقیق بررسی منابع مستند و انتشار یافته با موضوع تحقیق نشان میدهد که برای شناسایی طرحها و نقوش قالیهای کردی خراسان مجموعة مدون و جامعی وجود ندارد و نیز پژوهشی جامع از بررسی دستبافهای مناطق روستایی کردنشین خراسان در سالهای اخیر مشاهده نشده و مطالعات صورت پذیرفته در این زمینه موردی یا مرتبط با کلیة کردهای ایران و بیشتر حول محور شناسایی گلیمها و بعضا در مورد قالی منطقه بوده است.
جدول شماره 14- ساختار متن در قالیهای کرد نشین خراسان رضوی (رجوع شود به تصویر صفحه) (مأخذ: نگارندگان، 1394) 7-4-2- نتایج بررسی فرم در متن در قالیهای خراسان شمالی 7-4-2-1- قالی با طرح قابی (خشتی): ساختار متن در این دسته طرح، در مناطق روستانشین کرد خراسان شمالی با تکرار قابهای هندسی به شکل لوزی یا مربع است که با استفاده از عناصر انتزاعی و شکسته در ردیفهای متصل و منفصل اجرا شده است (تصاویر: 69، 70، 71، 72، 73 آنالیز خطی قالیها با شمارة 26، 27، 28، 29، 30).