چکیده:
بر اساس مدلول ظاهری بعضی از آیات قرآن کریم، توبه از شخص گناهکار در هنگامه مشاهده آیات الهی در حال مرگ پذیرفته نیست. این در حالی است که بر پایه حدیث «اذا بلغت النفس هذه ـ و اهوی بیده الی حلقه لم یکن للعالم توبةٌ و کانت للجاهل توبةٌ»؛ توبه از شخص جاهل (بر خلاف عالم)، در آخرین لحظات زندگی دنیوی نیز مقبول است. حال، چگونه میتوان بین این حدیث با آیات شریفه قرآن جمع کرد؟ رهیافتهای رایج میان حدیثپژوهان در تحلیل این روایت چیست؟ مقصود اصلی معصوم 7از عالم و جاهل در این حدیث چیست؟ قبول توبه جاهل، ناظر بر کدامیک از مراحل احتضار است؟ نقش قرآن کریم در این زمینه چیست؟ پژوهه حاضر، رهیافتهای شارحان درباره حدیث مذکور را جمعآوری نموده و پس از یک واکاوی نقادانه نسبت به آنها، رهیافت معیار را با توجه به یک ارزیابی تفسیری از آیه 17 و هیجده سورة نساء ارائه خواهد داد.
خلاصه ماشینی:
بررسی ابعاد این حدیث، موضوع اصلی پژوهه ما را تشکیل میدهد: علی بن ابراهیم، عن ابن ابیعمیر، عن جمیل، عن زرارة، عن ابیجعفر( قال: اذا بلغت النفس هذه، و اهوی بیده الی حلقه، لم یکن للعالم توبة و کانت للجاهل توبة؛ 2 زراره گوید که امام باقر( فرمود: هر گاه جان به اینجا برسد _ با دست به گلویش اشاره نمود _، توبه کردن برای عالم روا نیست، ولی توبه کردن برای جاهل رواست.
حال، پرسش این است که این روایت با آیات قرآن، مبنی بر عدم پذیرش توبه محتضر از یک سو و سایر روایات همخانواده خود مبنی بر پذیرش توبه نسبت به هر فرد تا قبل از مرحله معاینه و رسیدن جان به حلقوم، از سوی دیگر، چگونه قابل جمع است؟ و بر فرض تلقی به قبول مضمون این روایت،مراد از عالم و جاهل در این حدیث چیست؟ حکمت این قبول و راز آن نکول کدام است؟ آیا قبول توبه جاهل،مطلق بوده؛ به گونهای که در وقت معاینه نیز پذیرفته است و یا این که ناظر بر مرحله خاصی از مراحل جان دادن آدمی است؟ رهیافتهای رایج میان حدیثپژوهان شیعه، در تحلیل این روایت چیست و چه نقدهایی بر آنها وارد است؟ پژوهش حاضر، به ارزیابی رویکردها و ارائه نظریهای جدید در تحلیل این روایت، به کمک آیات هفدهم و هیجدهم سوره نساء پرداخته است؛ بدین صورت که ابتدا رهیافتهای فقه الحدیثی در تبیین مفهوم علم و جهل از دید شارحان این حدیث ارائه و نقد خواهد شد، آنگاه به کمک همان آیات نشان خواهیم داد که اولاً مراد معصوم( از عالم و جاهل در این حدیث چیست و ثانیاً این که این قبول یا نکول، ناظر بر چه زمانی از مراحل جان دادن است.