چکیده:
مکتب قرآن، اولین و قدیمیترین جریان اسلامگرای اهل تسنن در ایران، در چهار دهه اخیر بهلحاظ ساختاری و گفتمانی مراحل گوناگونی را گذرانده است. هدف این مقاله بررسی سازوکارهای اجتماعی مؤثر بر گرایش کردها به مکتب قرآن، در مرحله سوم تطور گفتمانیـساختاری این جریان ــ از میانه دهه 1370 هجری تا کنون ــ با روش گراوندد تئوری است. بنابر مطالعات وکاوشها، از دلایل اصلی گرایش کردها به مکتب قرآن تجربه نوعی زندگی جمعی با ویژگیهای بارزی، همچون همدلی، روابط گرم و صمیمی، روابط شخصی و همبستگی جمعی است، درحالیکه روابط اجتماعی حاکم بر جامعه بزرگتر بهسمت نوعی روابط جامعهای حرکت کرده که ویژگیهای بارزش سرد بودن و ابزاری بودن، حسابگری، فردگرایی فزاینده، بیگانگی و روابط غیرشخصی است. مدعای اثر حاضر این است که با گسترش نفوذ و پهنه جهان جامعهای و هژمونی قواعد و مختصات آن، ساکنان دلزده از جامعه به عزیمت و ترک این جهان و پناه جستن در نوعی جهان اجتماعی روی میآورند؛ مکتب قرآن با مختصات شبهاجتماع گونهاش یکی از پناهگاههاست. این نوع جدید هجرت در دوران مدرن ماست؛ هجرتی نه مبتنی بر حرکت مکانی و گسست فیزیکی از اجتماع پیشینی ــ چنانکه در صدر اسلام روی داد و امروز در رأس هیاهوی تبلیغاتی دولت اسلامی (داعش) است ــ بلکه مبتنی بر جهتدهی فعال و مستمر به پیوندهای اجتماعی روزانه فرد مکتبی و تأکید بر روابط درونگروهی، با تضعیف روابط فرد با فضای بیرون از آن. حاصل این فراگرد، خلق جهان خاص مکتب قرآن است؛ هجرت ایمانی به دنیای روابط تنگاتنگ درونگروهی امتِ مطهر، بدون گسست فیزیکی از جامعه نامطهر سابق.
خلاصه ماشینی:
Ernest Gellner John Esposito sociological and political economic theories contemporary social movement theory Quintan Wiktorowicz علاوه بر این آثار که در قالب یکی از این سه حوزه نظری نوشته شدهاند، آثار دیگری نیز هست که در بررسی خود از محبوبیت جنبشهای اسلامگرا، بیش از یک نظریه را مبنای تحلیل خود قرار دادهاند، از جمله «جنبش فتحالله گولن» اثر هلن رز 1 (2010)، که نویسنده در خلال تحلیل اصلی خود درباره علل گسترش نفوذ و محبوبیت جنبش گولن در ترکیه، نظریه «بسیج منابع» 2 را مبنا قرار میدهد که یکی از شاخههای نظریه جنبشهای اجتماعی معاصر است، اما در ادامه مباحثی را مطرح میکند که ملاحظات او را به رویکرد جامعهشناسانه و اقتصاد سیاسی نزدیک میکند، بهطوریکه بسیاری از اعضای گروه، عضویت در حلقههای محلی با عنوان جماعت و داشتن پیوندهای نزدیک با سایر اعضا را مهمترین انگیزه خود برای عضویت در گروه معرفی میکنند.
Fuller مکتب در دورانهای قبل و بعد از انقلاب، در کنار جریانهای چپ و ناسیونالیست کردستان ضلع سوم مثلث سیاسی را تشکیل میدهد، اما با ورود به دهه 1990 و پس از مرگ رهبر کاریزماتیک آن، بیش از پیش شمایل شبهامت را پیدا کرده است، که گرچه دستور کار سیاسی دارد و بر اجرای حکومت شورایی تأکید میکند، تا اطلاع ثانوی از فعالیت مستقیم سیاسی کناره گرفته است و صرفا بر گسترش حوزه نفوذ اجتماعی خود، گسترش فعالیتهای اقتصادی، تبلیغی و خیریه متمرکز شده است؛ بهگونهایکه میتوان ادعا کرد بر مبنای حجم فعالیتها و جذب هواداران، یک جریان پویای اجتماعی است.
US: State University of New York Press.