چکیده:
فضایل «علم» و «معرفت» که وسیله و دستیار ارزشمندی در جهت کشف مجهولات به شمار می روند، در آثار نظم و نثر فارسی بازتاب گسترده ای دارند؛ اما آثار «سنایی» از این حیث، ازلونی دیگر است و از جهاتی طرز نگرش وی نسبت به علوم و معارف، در میان فارسی زبانان، بخصوص شاغران پیش از خود بدیع و گسترده است. وی نخستین شاعر عارفی است که برای نیل به حقایق و دقایق غیبی، کمال «شریعت» را با «طریقت» می آمیزد و طرفه معجونی می سازد که پس از وی دوستداران و مریدانی، چون: «عطار» و «مولانا» آن را به مرحله کمال پختگی می رسانند. «سنایی» وقتی علوم طبیعی تاکید می ورزد، از منظر وحدت علم (آگاهی منظم و عینی از نظم طبیعی) و معرفت (دانش روحانی) می نگرد با اینکه علوم دین را سر علوم دیگر قلمداد می کند، نسبت به علوم دیگر حتی فلسفه یونان – البته پس از صبغه دینی بخشیدن بدان – با سعه صدر و به دیده قبول می نگرد. وی تنها علومی را می پذیرد که مبدا هستی مرتبط باشد. هدف از این پژوهش، این است که استناد به آثار سنایی بیان کنیم که چگونه آدمی در پرتو کمال در علوم حقیقی، بخصوص معارف دینی و عمل به آنها، پس از سیر و سلوک باطنی، با نیروی کشف و شهود – که محصول بصیرت اوست – به شناخت حقایق امور عموما و حق تعالی خصوصا دست پیدا می کند و به کمال معرفت که خاص دل آدمی است، نایل می گردد و در وادی «حیرت»، من خود را در عالم شناخت دوست گم می کند و به موجب ادب شرعی و عرفانی فریاد عجز و حسرت بر می آورد؛ اما فضل الهی، اقرار عجزوی از معرفت را «معرفت» می شمارد.
خلاصه ماشینی:
"علمها جمله زیر این کلمه است هست صورت یکی ولیک همه است علم جمله جهان جزین مشناس بشنو فرق فربهی ز آماس2 (7/ص 324)>2-سنایی و علم(بهطور مطلق) وی آدمی را لایق رذیلت جهل نمیداند،بلکه او را به سوی گمشده و معشوق جانش(علم)تشویق میکند و معتقد است:اگر انسان با گنج دانش،وام نادانی خود را ادا نماید و همراه عقل بر مرکب همت بتازد،از منزل جان عبور کرده، به عالم معنی وارد میشود و در نهایت گام در راه حقیقت میگذارد؛همچنین برای علم ثمرات فراوانی ذکر کرده و آن را وسیلهء تکامل و مایهء زیبایی حقیقی انسانی دانسته و یا اینکه حیات دل و جان را به تحصیل آن منوط کرده است؛و از آن جهت که به وسیلهء آن میتوان حق را از باطل تمیز داد و از جهل و گمراهی نجات یافت و در نهایت به درجه یقین و پیشگاه حق تعالی رسید،بدان اهمیت و جایگاهی اساسی داده است و نیز آن را نردبان آمال و آرزوهای بشری دانسته است و از مخاطبان در میخواهد آن را از اوان کودکی فرا گیرند."