چکیده:
دیدگاههای گوناگون در باب «نسبت میان عقل و وحی» را به یک اعتبار میتوان به سه
دسته کلی «خردگرایی افراطی» و «خردگرایی معتدل» تقسیم کرد. بسیاری از تاریخنویسان
مسلمان و خاورشناسان، معتزله را به عنوان الگوی خردگرایی افراطی در جهان اسلام به
حساب آوردهاند. در این مقاله، ضمن بیان برخی از عوامل مؤثر در خردگرایی معتزله، به
بررسی این دیدگاه پرداخته و نشان داده شده است که هر چند افراطکاریهایی در میان
برخی از معتزلیان به چشم میخورد، اما در حقیقت، آنان را نمیتوان خردگرای افراطی ـ
به معنای مصطلح ـ به حساب آورد; زیرا معتزله بر خلاف بسیاری از خردگرایان افراطی در
غرب و جهان اسلام پذیرش آموزههای خردگریز و فوق عقلی را شرط خردمندی و خردورزی میدانستند.
در این میان، هر چند «افراط در عقلگرایی و تأویل متون دینی» از ناحیه برخی از
معتزلیان، به عنوان یکی از عوامل انحطاط معتزله مطرح است، تأثیر مسائلی همانند «انتقاد
از صحابه» و «عوامپسندی اندیشههای مخالف» را نیز در این زمینه، نباید از نظر دور
داشت.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله، ضمن بیان برخی از عوامل مؤثر در خردگرایی معتزله، به بررسی این دیدگاه پرداخته و نشان داده شده است که هر چند افراط کاری هایی در میان برخی از معتزلیان به چشم می خورد، اما در حقیقت، آنان را نمی توان خردگرای افراطی ـ به معنای مصطلح ـ به حساب آورد; زیرا معتزله بر خلاف بسیاری از خردگرایان افراطی در غرب و جهان اسلام پذیرشآموزه های خردگریز و فوق عقلی را شرط خردمندی و خردورزی می دانستند.
در عین حال، مسائلی همچون چگونگی پیدایش این مکتب، جایگاه عقل از دیدگاه معتزلیان و عوامل انحطاط این فرقه، در خور تأمل است; چرا که بی تردید، معتزله، یکی از درس آموزترین و عبرت انگیزترین جریان هایاعتقادی در جهان اسلام است که روزگاری در کمال اقتدار و عزت، بخش وسیعی از فضای فکری و فرهنگی جهان اسلام را به خود اختصاص داده بود و امروزه اگرچه این مکتب عقیدتی از رونق افتاده و از این ناحیه خسارت جبران ناپذیری بر جامعه اهل سنت وارد شده است،( 3 ) اما آثار فراوانی از خود بر جای نهاده، به گونه ای که روشنفکران معاصر اهل سنت زبان به تحسین آن می گشایند( 4 ) و عملا در ریشه ای ترین مسائل کلامی از روش معتزله پیروی می کنند.
عجیب این است که برخی از خاورشناسان همین نکته (منافات قضا و قدر جبری با ثواب و عقاب الهی) را، که سال ها پیش از پیدایش معتزله در کلام حضرت علی(علیه السلام)آمده است، یکی از اندیشه های مسیحی مؤثر بر تفکر اعتزالی دانسته، می گویند: «در حالی که اهل سنت ...