چکیده:
فضای فرهنگی-مذهبی بغداد در سده چهارم هجری،بهویژه در دوره آلبویه که زمینه را برای تشکیل جلسات مجادله و مناظره کلامی میان فرقهها و مکاتب مختلف مذهبی فراهم کرده بود،شیعیان را بهطور جدی وارد منازعههای فرقهای نمود.در این دوره علاوه برگسترش استدلالهای عقلی و کلامی، رویکرد عالمان شیعی به تاریخنگاری برای استدلال به گزارههای تاریخی،از جمله رخدادهایی که با اعتقادات شیعه ارتباط داشت،گسترش فراوانی یافت،به گونهای که در این دوره،کمتر فقیه و متکلمی میشناسیم که یک یا چند اثر تاریخی ننوشته باشد.
از جمله موضوعاتی که در این دوره مورد مناقشه مخالفان شیعه قرار میگرفت،مسئله امامت و اثبات نص بر آن و حقانیت ایشان در برابر خلفا و نیز غیبت امام مهدی(عج)بود که به تازگی رخ داده و شیعیان را دچار حیرت و سردرگمی کرده بود.عالمان شیعی(فقها و متکلمان)در این دوره با رویکرد به تاریخ و تمسک به گزارههای آن،درصدد پاسخ به شبهههای وارده در زمینههای فوق بر آمده و در این راستا کتابهای تاریخی-کلامی بسیاری نوشتند.گونههای مختلف تاریخنگاریهای باقی مانده از عالمان شیعی این دوره عبارتاند از کتابهای دلایل،الغیبه،الردیه و تکنگاریهایی که در موضوعات مورد مناقشه چون حدیث غدیر،جنگ جمل،ایمان ابیطالب و موارد مشابه دیگر نوشته شد.
بررسی ویژگیهای تاریخنگاری این دسته از آثار و معرفی گونههای مختلف آن،محور اصلی این مقاله است که در پی خواهد آمد.
خلاصه ماشینی:
"3-بیشتر کتابهای تاریخی این دوره،تکنگاریهایی است در باره آن دسته از وقایع تاریخی که به گونهای گویای نقش برجسته ائمه علیهم السلام و اثبات فضایل ایشان است یا به طور مستقیم برای دفاع از حقانیت ایشان نوشته شده،مانند برخی از غزوههای پیامبر صلی الله علیه و آله که علی علیه السلام در آن نقش اساسی داشته است یا وقایعی چون جنگ صفین،جمل و نهروان که به منظور دفاع از حرمت مقام آن حضرت از اتهامات وارده در باره آنها کتابهایی نوشته شده است.
پس از کافی،عیون اخبار الرضا علیه السلام،اثر شیخ صدوق نمونهای دیگر از کتابهای حدیثی- تاریخی است که شرح زندگانی امام رضا علیه السلام و موقعیت شیعه در دوره آن حضرت کاملا در این کتاب منعکس شده است.
این کتاب در اصل به انگیزه معرفی آثار و کتابهای شیعه و نیز برای پاسخ به اعتراض کسانی نوشته شد که معتقد بودند شیعیان فاقد آثار علمی و فرهنگی میباشند،اما به دلیل این که نجاشی در شرح حال نویسندگان،اطلاعات ذی قیمتی در مورد وضعیت راویان و نویسندگان داده است،این کتاب از همان آغاز تألیف به عنوان یک نسخه رجالی شناخته شده است.
برخی از آثار و تألیفات تاریخی عالمان شیعی در دوره آل بویه ردیفنام کتابنام نویسندهرشته تخصصی 1عیون اخبار الرضا محمد بن علی بن حسن بن موسی بن بابویه قمی،حدیث و فقه شیخ صدوق(م381ق) 2اخبار فاطمه/اخبار الزاهراء 3کتاب التاریخ 4اخبار المختار 5اخبار جعفر طیار و فضائله 6اخبار زید بن علی 7کتاب فی عبدالمطلب و عبدالله و ابوطالب 8کتاب اخبار عبدالعظیم 9اخبار سلمان و زهده و فضائله1 اجوبة المسائل العکبریه محمد بن محمد بن نعمان،شیخ مفید(م413ق)کلام،حدیث و فقه 11الإرشاد 12المسائل السرویه 13الایضاح فی الامامه 14ایمان ابی طالب 15تفضیل امیرالمؤمنین 16الغیبه 17مسار الشیعه 18المسائل الکافیه فی ابطال توبة الخاطئه 19الجمل،النصرة لسید العبره فی حرب البصره2 (1)-."