چکیده:
نوسازی و ساماندهی تربیت اسلامی،به مثابهی یک دانش ساختارمند و آکادمیک،مستلزم انجام پژوهشهایی نوین در ارتباط با جنبهها،مؤلفهها و ویژگیهای گوناگون آن است.از جمله مسائل بسیار اساسی و تعیینکننده در این عرضه،تعیین و تنقیح مرزهای عقلانیت است.
در مقالهی حاضر،پس از ذکر مقدمه،بیان مسأله و بررسی مفاهیم،سه فرض محتمل در باب امکان یا عدم کاربرد عقلانیت در تربیت اسلامی و نیز حدود کاربرد عقلانیت در تربیت اسلامی به بحث و نقد گذاشته شده است.این سه فرض به ترتیب عبارتاند از فرض عقلانیت مطلق،فرض عقلانیت معطل و فرض عقلانیت معتدل.
نویسندهی این مقاله،پس از تبیین و نقادی فرضهای سهگانه،فرض سوم را پذیرفته و حدود کاربرد عقل را در سه حوزهی اندیشههای نظری تربیت اسلامی-یعنی مبدأشناسی،راهنماشناسی و مقصدشناسی بررسی و ترسیم کرده است.
این مقاله را جناب آقای دکتر سعید بهشتی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تهیه کرده و در اختیار فصلنامه قرار دادهاند که بدین وسیله از ایشان سپاسگزاری میشود.
خلاصه ماشینی:
از آنجا که اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین الهی،هم جهانشمول و فراگیر است وه منسوخ نشدنی و جاودانه و تربیت اسلامی نیز مبین الگوی تربیتی برگرفته از این دین کامل است،ای سؤالات مطرح میشود که آیا عقلانیت در تربیت اسلامی، کاربردی دارد و اگر دارد،حد و مرز آن چگونه است.
حاصل آنکه در عرصهی تربیت اسلامی نیز هرگاه این نگرش افراطی- ولو در قالبها و شکلهای نوین-مقبول افتد که عقل آدمی،قادربهدرک و شناسایی کنه تمامی حقایق هستی و در رأس آنها کنه ذات حضرت احدیث و فهم و تشخیص همهی مصالح و مفاسد حکمتهای عملی2و اوامر و نواهی شرعی است و بدون حصول چنین شناختهایی،تربیت اسلامی نیز حاصل نخواهد شد،پای فرض عقلانیت مطلق در میان است.
تربیت اسلامی مبتنی بر این فرض،مستلزم تعطیل عقل در عرصهی شناختهای نظری و عملی است.
و حضرت علی-علیه السلام-در روایتی،دین را در گرو عقل قرار داده است و میفرماید: لا دین لمن لا عقل له(شیخ الاسلامی،1377،ص 970) چهارمین نکته،این است که در میان سه رکن اعتقادی یا سه اندیشهی نظری بنیادین تربیت اسلامی،مبدأشناسی یا شناخت ذات و صفات خداوند بیش از دو رکن دیگر اهمیت دارد؛زیرا راهنماشناسی و فرجامشناسی،متفرع بر مبدأشناسیاند.
5-2-حدود عقلانیت در حوزهی راهنماشناسی تربیت اسلامی:پرورش افکار،اخلاق و اعمال آدمی،در هر آیین و مکتب،هنگامی امکانپذیر است که علاوه بر روشن بودن هدف،راه و روش دستیابی به آن نیز مشخص شده باشد.
(مصباح یزدی،1374،ص 11) در حوزهی مقصدشناسی تربیت اسلامی نیز چندین مسئلهی اساسی وجود دارد که به دو مورد از آنها اشاره میکنیم:الف)ضرورت عالم آخرت و ب) ویژگیهای عالم آخرت،حل و فصل این دو مسئله،هم از راه عقل امکانپذیر است،هم از راه نقل.