چکیده:
از مهم ترین ارکان نظام های فلسفی، قدرت تبیین گری آن هاست. به گونه ای که این ویژگی می تواند سبب تمایز مکاتب فکری و نظامهای فلسفی از یکدیگر باشد. شیخ اشراق به عنوان یک فیلسوف، آگاهانه درصدد ارایه تبیین های علی بوده و با بهره برداری از منابع مختلف، تبیین های متنوعی را در آثارش به نمایش گزارده است. در نگاه روش شناختی به منظومه فکری او پنج دسته تبیین را می توان مشاهده کرد: تبیین های هستی شناختی، تبیین های معرفت شناختی، تبیین های علمی - تجربی، تبیین های کشفی - شهودی و تبیین های قرآنی - کلامی. با توجه به محوریت نور و نوع هستی شناسی تشکیکی شیخ اشراق، تبیین های او نیز یکسان نیست؛ برخی از آنها مراتب طولی، برخی دیگر تبیین های عرضی اند که خود به مجامع و غیرمجامع قابل تقسیم اند. در واقع، الگوی شیخ اشراق در روش شناسی تبیین یک الگوی میان رشته ای است که هم او را از دام مغالطه تحویلی نگری نجات می دهد و هم او را از تناقض گویی مبرا می کند و هم به تبیین های او خاصیت کارآمدی بیشتری می بخشد.
خلاصه ماشینی:
"با توتجه به این توضیحات تبیین تشکیکی نوری شیخ اشراق در مرتبهء عقول قاهرهء طولی را بنابر تکثر سه وجهی میتوان ترسیم کرد(جوارشکیان،0831،ج 3، ص 09): (به تصویر صفحه مراجعه شود) تبیین چگونگی پیدایش عالم مثال و عالم حس سهروردی با تمایز گزاردن بین عقول متکافئه(عرضیه)و عقول طولیه به ذکر سه تفاوت عمده میان عقول متکافئه و عقول طولیه پرداخته و سپس به دو دسته عقول متکافئه اشاره میکند و آنها را سبب پیدایش عالم مثال و عالم حس میداند.
علم حضوری نفس و تجربهء فاعل شناسا شهاب الدین سهروردی معتقد است که علم و ادراک جزء حضور شیء برای ذات مجرد چیز دیگری نیست و لذا حضور نزد خود و پنهان نبودن از خود اساس علم و ادراک به شمار میآید:9 «بدان که تعقل عبارت است از حضور شیء برای ذات مجرد از ماده و یا به تعبیر دیگر،عدم غیبتش از آن ذات؛و این معنای دوم کاملتر است؛زیرا که هم ادارک لذاته شیئ را شامل میشود و هم ادراک لغیره آن را؛زیرا شیء،اگر حضور لنفسه هم نداشته باشد،ولی عدم غیبت آن از خودش مسلم است» (شیخ اشراق،0831،ج 1،ص 27).
ج. حل مسئلهء کثرت عرضی در مراتب عالیهء وجود:در تبیین شیخ اشراق از هستی،از آنجا که در ذوات نوری هیچ حجابی نیست،لذا پرتوهای ساطع از هر مبدأ نوری(چه شعاع فیض و چه انوار سانحهء شهودی و اشراقی)،از سایر ذوات نوری بدون هیچ مانعی عبور میکنند و هرچه به مراتب پایینتر هستی در عالم عقول سیر میکنیم،بر کثرت شعاعها افزوده میگردد؛و چون ذوات نوری خود از جنبههای مختلفی چون فقر و غنا،و محبت و قهر برخوردارند،با عبور انوار سانحه این انوار تکثر بیشتر پیدا میکنند."