چکیده:
آنچه در این نوشتار در پی پژوهش آن هستیم، بررسی آرای سه فیلسوف
بزرگ اسلامی در باب ارزش ادراکات است. ابنسینا، شیخ اشراق و
صدرالمتألهین، هر کدام در این مورد صاحب آرا و نظریات خاصی هستند که
توجه به آنها به منظور آشنایی با معرفتشناسی اسلامی ضروری است.
البته این بحث، تحت عنوانی مستقل و جداگانه در کتب و آثار علمی ایشان
مطرح نشده، از این رو، سعی بر آن داشتیم تا با مراجعه به آرای اصلی ایشان در
ابواب مختلف، مثل مباحث علم، نفسشناسی، مقولات، وجود ذهنی و... ملاک
ارزش ادراکات به دست آید.
اکثر حکمای اسلامی، به واقعگرایی صور ذهنی نسبت به عالم خارج، قائل
هستند و این مسئله را با ادله مختلفی به اثبات رسانیدهاند، اما اینکه آیا ملاک
قابل توجهی مبنی بر تطابق ذهن و عین ارائه کردهاند یا خیر؟ مسئلهای است که
در این نوشتار در پی پاسخ به آن هستیم.
خلاصه ماشینی:
"(همان، 2/312) به نظر میرسد تقسیمبندی قطب در پاورقی اشارات جامعتر باشد: شیء مدرک یا مادی است یا مجرد، در صورت اول، ادراک از راه صورتی خواهد بود که از حقیقت خارجی آن انتزاع شده باشد و اگر مجرد باشد، خود به دو نحو است: اول اینکه شیء مجرد خارج از ذات مدرک باشد که در این صورت، باز ادراک از راه صورتی خواهد بود که نزد مدرک حاضر است، ولی بر خلاف قسم قبلی نیاز به انتزاع ندارد.
از سویی، هر صورتی که از فاعل صادر میشود، بیشک، برای آن فاعل حاصل شده است و حصول آن صورت همان حضور و حصولش برای فاعل است، البته از جمله شرایط حصول چیزی برای چیز دیگر، این نیست که آن چیز در چیز دیگر، حال شده یا وصف آن قرار گیرد، بلکه ممکن است شیء حاصل باشد، اما بدون قیام حلولی یا وصفی، مثل قیام صور موجودات عالم که نزد باری تعالی حاصلاند، اما نه به نحو حلول یا وصف، بلکه به نحو قیام صدوری قائم به باری تعالی هستند، بنابراین، باری تعالی نفس آدمی را مثال ذات خویش آفریده ـ نه مثل ذاتش ـ از این رو، همانطور که او قادر بر خلق صور موجودات خارجی هست.
اما اگر در معنای خارج توسعه داده و بگوییم: خارجی که میگوییم اعم است از واقع مادی و عضو عصبیای که در حضور نفس است، ما به واقع مادی دستیابی نداریم، اما عضو عصبی را در محضر نفس مییابیم، بنابراین، صورت حاصل در آن را یافته، مطابق آن، صورتی ابداع میکنیم و به همین معنا واقعنمایی اثبات میشود، در غیر این صورت، با مشکلاتی مواجه خواهیم شد که کمترین اشکال آن عدم سازگاری با مبانی مقدماتی پیش گفته است."