چکیده:
در قرن چهارم هجری و در آستانه غیبت امام دوازدهم، شیعیان در بلاد و شهرهایی از جهان اسلام میزیستند که اطلاعات ما از
آنها به سبب عدم توجه منابع تاریخی به مقوله جغرافیای انسانی، کاملا محدودند و از خلال منابع گوناگون تاریخی، جغرافیایی،
رجالی و حدیثی، تنها میتوان به آگاهیهای اندکی در این خصوص دست یافت. بررسی این موضوع از آن نظر حایز اهمیت است که
از جایگاه و موقعیت اجتماعی شیعیان در جهان اسلام و تأثیرات آن بر تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عالم اسلامی شناختی
بهتر و دقیقتر در اختیار محقق قرار میدهد.
خلاصه ماشینی:
"(5) همچنین از حضور وکیلان امام دوازدهم در یمن سخن به میان آمده و از برخی از اینان و شیعیان یمنی، که موفق به دیدار امام علیهالسلام شده بودند، مانند فضل بن یزید، حسن بن فضل، جعفری و شمشاطی نام برده شده است.
(6) شیعیان قمی ارتباط علمی عمیقی با امامان و نایبان امام دوازدهم داشتند و بسیاری از عالمان بزرگ شیعه در این شهر به سر میبردند و شماری هم به آنجا مهاجرت کردند.
(5) شیعیان قزوین در عصر غیبت، با وکیلان امام دوازدهم در ارتباط بودند و وجوهات و اموال خود را برای ایشان میفرستادند (6) و در مسائل علمی خویش، با عالمان بزرگ عصر خود در تماس بودند؛ چنانکه ـ مثلا ـ در آثار شیخ صدوق از رسالهای نام برده شده که در آن به مسائل رسیده از مردم پاسخ داده شده است.
(7) دینور از شهرهای قدیمی این ناحیه است و اخباری نقل شده که حاکی از ارتباط شیعیان این شهر با وکیلان امام دوازدهم و ارسال اموالی برای آن حضرت میباشند.
در میان اصحاب ائمه اطهار علیهمالسلام مردمانی از سیستان دیده میشوند و وجود برخی عالمان شیعی نیز حاکی از حضور شیعیان در این منطقه میباشد؛ از جمله شیخ طوسی از دانشمند بزرگ شیعی، محمد بن بحردهنی، نام برده که در این خطه میزیست و بیش از 500 اثر مکتوب داشت.
(2) تشیع در نواحی «سند» نیز کمابیش انتشار یافته بود و داعیان اسماعیلی در سال 270 ه در این ناحیه فعالیت داشتند و بعدها با قدرت یافتن دولت فاطمی در شهر «ملتان»، به نام خلیفه فاطمی خطبه خوانده میشد و اذان و اقامه به ترتیب مذهب شیعیان گفته میشد."