چکیده:
اخبار متفاوت در بازسازی و بازنمایی روشنتر وقایع تاریخی می تواند نشان دهنده جنبه های مختلف بروز آن رخدادها باشد. واقعه قم (1927 م./ 1306ش.) در جریان اعتراض حاج آقا نوراله اصفهانی به سیستم حکومتی و پاره ای تغییرات موجود، روایتهای مختلفی دارد. این موضوع از منظر اسناد داخلی، کم و بیش مورد بازبینی قرار گرفته است. در عین حال، این واقعه از چشم اسناد بیگانه نیز بدور نمانده است. از این رو، چگونگی این رخداد در گزارشهای کنسولی برای سفارت انگلیس در تهران و برای وزیر امور خارجه بریتانیا در لندن منعکس شده است. این تحقیق می کوشد که محتوای اسناد موجود در فایلهای مختلف را در مقایسه با اسناد داخلی مورد تامل قرار داده، درجه اهمیت آن واقعه را از منظر این دست اسناد برجسته نماید. بدین صورت، در اینجا همچنین تلاش بر این است که زوایای مکتوم واقعه در مقایسه تحلیلی اسناد داخلی و خارجی بیشتر آشکار گردد.
خلاصه ماشینی:
"در این زمینه کارهای متعددی صورت گرفته است،اما تمرکز عمیق بر روی برخی از رخدادهایی که این شخصیت در بروز آنها نقش اساسی داشته،هنوز لازم به نظر میرسد،چرا که از یک سو پایهء بیشتر این تحقیقات بر منابع محلی و یا نهایتا داخلی گذاشته شده و از سوی دیگر،پارهای ملاحظات فعالیتهای این شخصیت را در هالهای از ابهام و تقدس فرو برده است.
شاید این به خودی خود و یا ابتدای به ساکن میسر نمیشد،بدین معنی که غالب حرکتهای مردمی تنها خواستهء این قشر نبود،بلکه روحانیون زمانی که در معرض درخواست و حمایت از سوی تودهها قرار میگرفتند،در ضمن موقعیت و مقام برتر خود را نیز میتوانستند به هر رقیبی نشان دهند؛چنانکه هم در واقعهء تنباکو و هم در مشروطیت در راستای یک عزم عمومی،منازل علما به عنوان مرکز کانونهای مخالف علیه استعمار و استبداد قرار گرفت و آن را رهبری کرد.
زمانی که مردم اصفهان به سوی مجتهد سالخورده حاج آقا نور الله رفتند،وی تشویق به رفتن به قم شد که هدایت و رهبری حرکت علیه نظام اجباری را از آنجا آغاز کند.
در نتیجه از یک سو پشتوانهء مالی روحانیون به طور چشمگیری از دست خارج شده بود و از سوی دیگر،نه تنها نظام جدید جایگاهی برای به کارگیری آنها چه در نظام حقوقی و چه در مؤسسههای آموزشی نمیدید،بلکه وضعیت موجود و قوانین مربوطه ناخواه این قشر را خارج از گود نگه میداشت.
آنها با تعطیلی بازار حمایت همه جانبهء خود را اعلام کردند تا جایی که دولت برای حل این مسأله از طیفهای مختلف روحانیون طرفدار نیز یاری گرفت."