چکیده:
نوشتار حاضر پژوهشی در برنامج نویسی، از مشهورترین شیوه های تراجم نگاری در غرب جهان اسلام است. برنامج نویسی معلول توجه مسلمانان به سماع، به مثابه یکی از شیوه های رایج آموزش در تمدن اسلامی بود. دانشمندان علوم دینی با هدف توثیق روایات خود در آثاری که اغلب نام «برنامج» یا «فهرسه» بر خود داشت، به ثبت اسامی مشایخ و شیوه های اخذ حدیث و نیز سلسله اسناد روایات تا نخستین راوی مبادرت می ورزیدند. نگارنده پس از بررسی کوتاه نوشته های برنامجی، به مطالعه موردی کتاب البرنامج وادی آشی پرداخته و ضمن تبیین شیوه های تدوین کتب برنامج، بدین نتیجه دست یافته که در پرتو این آثار می توان تحولات تاریخ آموزش و پرورش اسلامی، مواد درسی و از همه مهمتر سیر انتقال علوم از نقطه ای به نقطه دیگر جهان اسلام را دقیقا باز شناخت.
خلاصه ماشینی:
"نگارنده،پس ازبررسی کوتاه نوشتههای برنامجی،به مطالعه موردی کتاب البرنامج وادی آشی پرداخته وضمن تبیین شیوههای تدوین کتب برنامج،بدین نتیجه دست یافته که در پرتو این آثارمیتوان تحولات تاریخ آموزش و پرورش اسلامی،مواد درسی و از همه مهمتر سیر انتقالعلوم از نقطهای به نقطه دیگر جهان اسلام را دقیقا باز شناخت.
1. در برخی از این آثار،نویسنده ابتدا از پدرش به عنوان نخستین شیخ خویش و سپس از دیگرمشایخ،به ترتیب تاریخ درک محضر آنان به همراه کتب یا روایاتی که اخذ کرده،یاد میکند؛بهتریننمونۀ استفاده از این شیوه را میتوان در فهرسة عبد الحق بن غالب محاربی غرناطی یافت.
در دستۀ دیگری از این نوشتهها مؤلف همچون نوشتههای تراجم کلاسیک دورۀ اسلامی،اسامی شیوخ خود را به ترتیب الفبایی مرتب کرده و نامهای احمد و محمد را به سبب قداستی که نزداو دارند،خارج از ترتیب الفبایی و در صدر کتاب یاد میکند؛فهرسة قاضی عیاض یحصبی سبتی براین اساس تدوین شده است.
30ابن جابر وادی آشی کتابالبرنامج خود را بر این اساس و با انگیزۀ پاسخگویی به خواست برخی از«راویان عصر خویش که بهامر روایت عنایتی وافر داشتند»،31تألیف کرده است.
ازاینرو،کتاب البرنامج از دو بخش مستقلتشکیل شده است:32 در بخش اول،وادی آشی با رعایت نخستین شیوه رایج در نگارش این آثار به نام کامل،نسب،کنیه،مذهب،مولد،مشایخ و گاه فهرسه و در صورت دریافت اجازهنامه،نوع اجازه و سرانجام،تاریخدرگذشت هریک از اصحاب تراجم اشاره کرده است.
این نوشتهها از نظر شیوه تدوین میتوان به سهدسته کلی تقسیم نمود:دسته اول،کتبی که براساس نام مشایخ تدوین شده و دیگری،آثاری هستندکه نه براساس نام مشایخ،بلکه براساس نام کتبی که مؤلفان نزد شیخ آموخته مرتب شدهاند؛با اینهمه،برخی چون وادی آشی دستۀ سومی از این آثار را با ترکیبی از روشهای اول و دوم پدیدآوردهاند."