خلاصه ماشینی:
"(17) یکی از آخرین تألیفات جاحظ کتاب«البیان و التبیین»است که پس از کتاب الحیوان نوشته شده و به قول ابو هلال عسکری،کتابی است«کثیر الفوائد وجم المنافع»و آیاتی از قرآن مجید و حدیث و شعر و خطبه در آن کتاب،آورده شده و در واقع پیرامون مسائل مختلف بحث گردیده و مطالب آن متنوع است و از موضوعات مختلف سخن گفته شده و مسائل بلاغی هم در آن،فراوان هست،لیکن مسائل بلاغی در میان دیگر مسائل پراکنده است و«لا توجد الا بالتأمل الطویل و التصفح الکثیر».
و شاید اصولا نفس بحث از مسائل علمی و ادبی اقتضا میکند که در بحث از یک موضوع ادبی از دیگر موضوعات نیز بحث شود و چنانچه تعریف قدما را از ادب در نظر داشته باشیم که گفتهاند:«ان الادب هو الاخذ من کل فن بطرف»(20)باید بگوییم که مصداق اجلای این تعریف،جاحظ است،زیرا او نه تنها در رشتههای مختلف ادب اطلاعات وسیع داشت و در رشتههای گوناگون کتاب نوشت و رسالهای از خود باقی گذاشت و آثارش بویژه کتاب الحیوان و نیز البیان و التبیین او چون دائرة المعارفی میباشد بلکه او به دیگران هم توصیه کرد که باید در رشتههای مختلف دانش،اطلاعاتی بدست آورد.
ولی باید دانست که جاحظ در کتاب الحیوان به موضوع واحد اکتفا نکرده و چون از موضوعی سخن میراند به مطالب جانبی آن موضوع نیز اشاره میکند، از آیهء قرآن به حدیث و از حدیث به شعر و از شعر به نوادر و از نوادر به حکم عقلی میپردازد و خود او هم در باب«ضرورة التنویع فی التألیف»بدین نکته اشاره میکند و میگوید:(8)«و علی انی قدر عزمت-و الله الموفق-انی اوشح هذا الکتاب و افصل ابوابه بنوادر من ضروب الشعر،و ضروب الاحادیث لیخرج قاری هذا الکتاب من باب الی باب و من شکل الی شکل،فانی رأیت الاسماع تمل و الاصوات المطربة و الاغانی الحسنة والاوتار الفصیحة،اذا طال ذلک علیها..."