خلاصه ماشینی:
این کیفیت پس از شیوع علوم دیگر نیز همچنان موجود بود و مسجد بهمان ترتیب مرکز تعلیم شمرده میشد چنانکه در سدهء نخستین هجری مسجد مدینه علاوه بر جنبه مذهبی مرکزیت علمی هم یافت3و همین حالت در سایر مراکز اسلامیکه در خاور و باختر پدید آمده بود هم وجود داشت چنانکه مثلا امام شافعی (متوفی بسال 240)در مسجد عمر و مصر هر بامداد درسهائی بر شاگردان فرو میخواند4و اصمعی در مسجد جامع بصره بتعلیم اشتغال داشت و در قرن چهارم عبد الغفار الحصینی قارء معروف در مسجد جامع واسط بتعلیم قرائت مشغول بود6 و ابو حذیفة النجاری(متوفی در 206)از علماء حدیث را هارون الرشید ببغداد (1)-دائرة المعارف اسلامی ج 3 ص 300 (2)-فجر الاسلام ص 202-دائرة المعارف ص 400 (3)-اغانی،ج 1 ص 48.
ج 2 ص 83 (2)-تاریخ گزیده ص 834 (3)-اغانی ج 4 ص 162 و در قرن سوم شافعی در مسجد عمرو مصر هر بامداد راجع بمواد مختلف بحث میکرد1 و در قرق ششم در همین مسجد برای فقها و اهل قرائت و اهل ادب و اهل حکمت هریک حلقهای تشکیل میشد2و علاوه بر این مورخان و نویسندگان دیگر نیز از مجالس شعر و ادب در مساجد اسم میبرند3و اصمعی در مسجد بصره بتعلیم علوم ادبی مشغول بود4و نفطویه نحوی در جامع واسط سالها تدریس میکرد5و احمد بن علی بن ابود جعفر محمد بیهقی معروف بابو جعفرک(متوفی بسال 544)در مسجد قدیم نیشابور لغت و قرائت میآموخت6 از مساجد پس از ایجاد مدارس نیز همچنان برای تدریس استفاده میشد مثلا با آنکه الرّویانی متوفی بسال 520 در آمل مدرسهای ایجاد کرده بد خود در مسجد تدریس میکرد7و شیخ ابو اسحاق شیرازی دانشمندمشهور در عین وجود نظامیهء بغداد چنانکه دیدهایم در مسجد منصور حلقهای داشت و اصولا چنانکه بعدا خواهیم دید مدرسه از لحاظ تشکیلات علمی با مساجد قدیم چندان فرق نداشت.