چکیده:
دوران ولایتعهدی امام رضا علیه السلام در خراسان با تحولاتی عمده همراه است.امام اگرچه با نارضایتی به ولایتعهدی تن داد،اما خود را از تما فعالیتهای سیاسی و حکومتی دور نمود.حضور مأمون در مرو و نقش فضل بن سهل وزیر وی در اداره امور خلافت اسلامی سبب شده بود تا جهان اسلام دستخوش آشوب و هرجومرج گردد.شورشهای پیاپی در مصر،سوریه،یمن،عراق و دیگر شهرهای اسلامی نتیجه حضور مأمون در مرو بود.امام علیه السلام با آگاهی از ضرورت انسجام جامعه اسلامی برای برقراری آرامش به سرزمینهای مسلمانان،مأمون را از غفلت خویش آگاه کرده،ضرورت عزیمت به بغداد را به وی گوشزد نمودند.تأثیر مستقیم ولایتعهدی امام علیه السلام در رفع شورشهای علویان بسیار مهم بود.در این میان اقدامات دیگر امام رضا علیه السلام در تعالیم دینی شیعیان و مناظرات آن حضرت با علمای ادیان، در جهت وحدت و وفاق دینی جامعه اسلامی برمبنای توجه به اصول اعتقادات ادیان قابل توجه است.
خلاصه ماشینی:
"عواملی چون ضرورت انتخاب ولیعهد،آگاهی بر توانمندی و لیاقت اداره کردن امور توسط مأمون،وجود نسب و حمایت از هاشمیان از امین،علاقهمندی هارون به سهیم کردن همه فرزندانش در حکومت4،پیبردن رشید به (1)-برای این منظور بنگرید به:علی بن حسین،مسعود، التنبیه و الاشراف،ترجمه ابو القاسم پاینده،تهران، علمی و فرهنگی،5631،ص 991؛محمد بن علی، ابن طقطقی،تاریخ فخری،ترجمه محمد وحید گلپایگانی،تهران،علمی و فرهنگی،7631،ص 562؛تاریخ یعقوبی،ترجمه دکتر محمد آیتی،تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،5631،ج 2،ص 704؛ ابو الفرج اصفهانی،مقاتل الطالبیین،ترجمه هاشم رسولی محلاتی،تهران،کتابفروشی صدوقی، 9431،ص 903؛عبد القاهر بغدادی،الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلام،ترجمه محمد جواد مشکور، تهران،کتابفروشی اشراقی،7631،ص 97.
به احتمال زیاد دلایل فضل و مأمون در انتصاب امام به ولایتعهدی سیاسی بوده است؛زیرا پس از قتل امین و اوضاع آشفته عراق و حضور مأمون در مرو و نیز اوضاع آشفته شام،در این میان در بین عباسیان فردی برجسته که مورد اعتماد و قبول همگان باشد وجود نداشت و مأمون بیشتر از آنکه برای مردم عراق شناخته شده باشد،در بین مردم مرو و خراسان محبوبیت داشت.
نتیجهگیری اوضاع نابسامان خلافت عباسی در اواخر حکومت هارون،جنگ میان امین و مأمون بر سر خلافت،قیامهای متعدد شیعیان و علویان و افراد ناراضی خاندان عباسی از مأمون و نیز وجود برخی فرقههای ضاله در این دوران میتوانست جامعه اسلامی را به اوج ذلت و بدبختی برساند،اما امام رضا علیه السلام در این اوضاع حساسبهطور غیر مستقیم هدیت جامعه را به دست گرفت(از نظر سیاسی)و این کشتی در حالغرق شدن را به ساحل نجات رساند با پذیرش ولایتعهدی از سوی امام،ایشان به رغم برخی مخالفتها که حتی از سوی علویان و شیعیان بود و در ضمن مناظرات با علمای بزرگ ادیان دیگر توانستند جامعه اسلامی را به سوی کمال و درک حقایق و راه فضیلت هدایت نمایند."