چکیده:
با عنایت به رابطهء ساختار و عملکرد،این مقاله بر آن است تا تأثیر ساختار سپاه غزنوی را در عملکرد آن تبیین کند.تبیین مسأله بر این فرضیه مبتنی است که سپاه غزنوی از همان ابتدای تأسیس گرفتار تعارضهای نهفتهء ساختاری شد.این تعارضها در برهههای مختلف چه در قالب شورشهای داخلی، جنگهای خارجی،جنگ قدرت خاندان حکومتی و رقابت ستیزهجویانهء نخبگان حکومتی و بروز دستهبندیهای سیاسی خود را عینیت بخشیده،شالودههای نظم و هماهنگی درونی سپاه را درهم ریخته و تاکتیکها و برنامههای آن را برای برونرفت از بحران،دچار ناکارامدی ساخته است.این تعارض از زمان الپتکین تا خسروملک آخرین فرمانروای این خاندان 351-582 ق گرفتار نهاد سپاه بوده است.بدیهی است در دورهء محمود و مسعود به دلیل جایگاه بالای سپاه،تجلی تعارض بیش از دورههای پس و پیش آن بود.
خلاصه ماشینی:
"هرچند منصب حاجبی از نظر ظاهری از مشاغل درباری است،اما ماهیت نظامی داشت و یکی از غلامان ترک با تجربهء نظامی بر این مهم گماشته میشد،استبداد رأی سلطان مسعود سبب شده بود که حاجب بزرگ در شورای جنگ از اظهارنظر سیاسی خودداری کرده و تدبیر امور سیاسی و طرح نقشههای نظامی را وظیفهء امیر و وزیر اعلام کنند(همان:575)این اظهارنظرها نشان میدهد که منصب حاجبی ماهیت نظامی دارد.
در چنین شرایطی حکومت به سوی نظامیگری و ارتش سالاری پیش میرود(مییر 5731:501-901):هرچند نگارندهء بر این نظر است که ساختار قدرت سیاسی غزنوی،ماهیتی نظامیگرایانه نداشت؛بلکه دیوانیان پس از سلطان تأثیرگذارترین نیرو در حکومت محسوب میشدند،اما واقعیت آن است که نظامیان نیز از منزلت و اعتبار اجتماعی بالایی برخوردار بودند.
هرچند سپاه چند قومیتی غزنوی برایند گستردگی قلمرو و تعدد اقوام بوده،اما تشویق صاحبنظران سیاسی و دیوانی به ایجاد آگاهانهء سپاه چند قومیتی«از هر جنسی»برای برون رفت از بحرانها از طریق ایجاد رقابت و تعارض محدود نیز تأثیر به سزایی داشت(همان: 911)اما این تفکر توسط برخی از کارگزاران مثل آلتونتاش سخت مورد تشکیک قرار گرفته بود.
هرچند غلامان،نیروهای کانونی سپاه بودند و همبستگی منافع زیادی بین سلطان و آنان برقرار بود و همین اشتراک نیز آنان را تابع محض سلطان و سپهسالار میکرد؛اما این روند تابع و متبوعبی به تدریج دچار دگرگونی میشد؛به این صورت که غلامان پس از طی مدارج مختلف غلامی به مقامات بالایی میرسیدند و همراه ترقی در منصب به یک سلسله امتیازات ویژهء اجتماعی و اقتصادی از جمله حق ازدواج و تملک زمین و غلام دست مییافتند."