چکیده:
بررسی و نقد جایگاه و نقش اسباب نزول در »تفسیر روض الجنان و روح الجنان« اثر ابوالفتوح رازی است. این تفسیر فارسی که در نیمه اوّل قرن ششم ه .ق. به نگارش در آمده به لحاظ جامعیّت از جایگاه ویژهای در میان تفاسیر برخوردار است. ابوالفتوح بر اساس این نکته که بین تفسیر و اسباب نزول رابطهای تنگاتنگ وجود دارد، اهتمام ویژهای در این خصوص داشته و در تبیین وقایع تاریخی، تبیین باورهای اعتقادی، استنباط حکم فقهی و فهم معنای آیات از اسباب نزول بسیار بهره جسته است.
وی با وجود سبب نزول آیه، عمومیت نص را معتبر نمیداند و معتقد است که اگر آیه با وجود سبب نزول، حمل بر عموم شود، نیاز به دلیل دارد. سبک ابوالفتوح در پرداختن به اسباب نزول، بیشتر بر گزارش تفصیلی است و در موارد اندکی بر اساس عموم و ظاهر آیه، سیاق آیه و مبانی عقیدتی به تحلیل و نقد روی آورده است. این در حالی است که تمامی اقوال را نقل میکند، امّا از ذکر سلسله سند روایات اسباب نزول خودداری میورزد.
عمده منابع ابوالفتوح، سخنان صحابه و تابعین است لیکن از اهل بیت (ع) نیز بسیار اندک حدیث نقل کرده است.
خلاصه ماشینی:
"/> وی در مقدمه همین تفسیر در بیان معنای واژه تفسیر، تفسیر را علم به سبب نزول دانسته و از قول ابن درید، چنین میگوید: « ابن درید گفت: اصل این [کلمه] از «تفسره» است و آن، آب بیمار باشد که بر طبیب عرضه کنند تا در او نگرد و دستور خود سازد تا به علّت بیمار راه یابد.
»<FootNote No="343" Text=" همان،"/> آن گاه با تأکید بر تفسیر نقل شده از امام صادق7که مبتنی بر سبب نزول آیه شریفه است، میگوید: « ومعنای این آیات نظم نمیپذیرد تا سبب نزول او معلوم نمیشود.
»<FootNote No="344" Text=" همان،"/> از آنچه گفته شد، بخوبی روشن میشود که ابوالفتوح رازی برای اسباب نزول تا چه اندازه نقش و تأثیر، قائل بوده است.
چنانکه ابوالفتوح رازی در ادامه سبب نزول آیه یاد شده میگوید: « واگر درست شود که آیت در حق بعضی آمده، منع نکند که حکم متعدّی باشد به دیگری ولیکن به دلیل.
"/> البته در مواردی از این تفسیر به چشم میخورد که مفسّر بعد از ذکر سبب نزول و یا بعد از ذکر اقوال متعارض در سبب نزول آیه، میگوید: اگر حمل بر عموم شود اولی تر باشد»؛ مانند سبب نزول آیه یاد شده و مواردی دیگری که در بحث مرجّحات سبب نزول از آنان سخن به میان خواهیم آورد.
"/> در این مورد، ابوالفتوح رازی پنج قول مختلف را در سبب نزول آیه شریفه یاد کرده است.