چکیده:
یگانه راوی «کتاب سلیم به قیس»، ابان بن ابی عیاش است. برای بررسی و نقد هر کتاب، دو راه پیش پای پژوهشگر و نقاد گسترده است. راه اول، بررسی و نقد درونی اثر است که با ژرفنگری در محتوا و مطالب آن تحقق میپذیرد. راه دوم، بررسی و نقد بیرونی کتاب است که با مطالعه و غور رسی در احوال و افکار پدید آورنده آن، انجام میشود. در تألیفاتی چون کتاب سلیم به قیس ـکه با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل و عرضه شدهاند ـ مطالعه و نقد خارجی اثر به جز موءلف آن، به شکل بدیهی باید احوال یگانه راوی اثر را نیز دربربگیرد. به علاوه، در آثاری چون کتاب سلیم ـکه مجموعهای از روایات و اخبار منسوب به پیامبر(ص)، امامان(ع)، صحابه و دیگران در آن گرد آمده و صبغه کتاب حدیث داردـ نقد و بررسی بیرونی اثر در چارچوب ضوابط معینی که هنجارهای ثابت و تخلفناپذیر حوزه حدیثپژوهشی محسوب میشوند، صورت میپذیرد و ساز و کار این گونه نقد، استفاده از ابزاری است که همانا اصول، معیارها و موازین (= ترازوهای) جرح و تعدیل ـ که در دانش رجال حدیث موضوع اصلی و محور مباحث مربوط به نقد راویان را تشکیل میدهد ـ است. بر این پایه، بررسی و نقد احوال ابان بن ابی عیاش و تعیین وثاقت یا عدم وثاقت او در قامت «یک راوی حدیث» و به ویژه «یکتا راوی کتاب سلیم بن قیس»، مسألهای است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. بخش اول به احوال شخصی و آرایههای شخصیت ابان، بخش دوم به آفات شخصیت علمی حدیثی او، بخش سوم به مهمترین منتقد راوی کتاب سلیم و بخش چهارم به اعتبار سنجی کتاب سلیم ـکه ابان روایت کردهـ اختصاص یافته و در پایان، نتایج و نتیجه نهایی مذکور افتاده است.
خلاصه ماشینی:
"ابن عدی، از صاحبنظرانی است که مسأله ضعیف بودن ابان بن ابی عیاش را امری روشن و واضح میداند83 و از آن جا که راویان روایات او را گروهی مجهول (ناشناس) شناسانده است، در تعلیل این امر و در پاسخ یک پرسش مقدر که چرا اشخاص ناشناس ـکه در امر حدیث و در میان راویان اخبار اسم و رسمی ندارندـ قبله آمال خود را در وجود «راوی کتاب سلیم» و روایت از او یافتهاند، میگوید سبب آن بوده که در وی ضعف وجود داشته است و ابان را به ضعف [و ناراستی [نزدیکتر دانسته تا به [قوت و] راستی84 و او را «بسیار ضعیف» خوانده است.
به دیگر عبارت، همواره نظرات انتقادآمیزی درباره اصالت سند و نیز صحت متن کتاب سلیم، به عنوان متنی یکپارچه ـکه خود تحقیقی مستقل و مفصل را میطلبد ـ ابراز شده و از دیرباز در میان شیعه این نظر وجود داشته که کتاب سلیم بن قیس ساختگی است و جعل کننده آن ابان بن ابی عیاش بوده است.
یکی از پرسشها و ابهاماتی که درباره شخصیت ابان بن ابی عیاش، به عنوان یکتا راوی کتاب سلیم بن قیس وجود دارد، این است که چرا کتابی با مضامین مورد پسند، گرایش سخت متطرف شیعه را، شخصی چون ابان که از علمای عامه محسوب میشده، روایت کرده است."